Η ένταση των στρατιωτικών εξοπλισμών στο σύγχρονο κόσμο

Γράφει ο Γιώργος Σχοινάς, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ

 

Εισαγωγή

Η εποχή του Ψυχρού Πολέμου χαρακτηρίστηκε από την κούρσα εξοπλισμών ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, ΕΣΣΔ και ΗΠΑ. Ο εξοπλιστικός ανταγωνισμός χαρακτηρίστηκε, όπως είναι φυσικό, και από τεράστιες πολεμικές δαπάνες. Οι οικονομίες των χωρών στράφηκαν ολοκληρωτικά στους εξοπλισμούς και στην πολεμική ετοιμότητα. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου όμως και η πτώση της ΕΣΣΔ ήρθαν να αλλάξουν άρδην την κατάσταση. Κυριάρχησε το αφήγημα του «τέλους της ιστορίας» και του «τέλους των πολέμων». Δεν υπήρχαν πλέον δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, αλλά μία και μοναδική υπερδύναμη, οι ΗΠΑ. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, κάποτε κυρίαρχες του κόσμου, βρέθηκαν τώρα σε δεύτερη μοίρα, αποδεχόμενες την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ. Όλα αυτά τα τεράστια στρατιωτικά μεγέθη που είχαν συγκεντρωθεί κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, βρέθηκαν τώρα χωρίς λόγο ύπαρξης και ο εξοπλιστικός πυρετός έλαβε τέλος (Σωτηρίου, 2018, σελ. xii). Σταδιακά μειώθηκε η παραγωγή οπλικών συστημάτων και ειδικά μετά την οικονομική κρίση του 2008, οι στρατιωτικές δαπάνες περιορίστηκαν ακόμα περισσότερο.
Μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου λοιπόν, υπάρχει μια συσσώρευση εξοπλισμών και μια εμμονή των κρατών με την πολεμική προετοιμασία. Με το που κατέρρευσε η ΕΣΣΔ, η κατάσταση άλλαξε. Παρατηρείται σταδιακή μείωση των εξοπλισμών και χαλάρωση της στροφής της οικονομίας προς τους αμυντικούς εξοπλισμούς. Μετά το 2019, η τάση αυτή δείχνει να αλλάζει. Παρατηρείται μια επιστροφή στις παλιές πολιτικές και στους στρατιωτικούς ανταγωνισμούς. Βασική αιτία αυτού είναι η ανάδειξη ενός νέου αντίπαλου δέος. Σχηματίζονται σιγά σιγά και πάλι δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Ένα των ΗΠΑ και των ευρωπαϊκών δυνάμεων και ένα της Ρωσίας και της Κίνας, που διεκδικούν τα ηνία του κόσμου. Τα στρατόπεδα αυτά συμπληρώνουν οι διάφορες περιφερειακές δυνάμεις που έχουν αναδειχθεί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Τουρκία. Έτσι, έχουμε την ανάδειξη τόσο παγκόσμιων όσο και περιφερειακών, μικρότερων στρατιωτικών ανταγωνισμών.

Ο ναυτικός ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας
Παρατηρείται ότι ο ναυτικός ανταγωνισμός των υπερδυνάμεων ΗΠΑ και Κίνας τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και πιο έντονος. Το Κινεζικό Πολεμικό Ναυτικό επεκτείνεται με ταχύτατους, για τα δεδομένα της εποχής μας, ρυθμούς. Μόνο το 2021 ενέταξε στο δυναμικό του τρία πλοία μάχης συνολικής χωρητικότητας μεγαλύτερης των 70.000 τόνων (Μαργαρίτης, 2021). Πέρα από αυτό έχει προχωρήσει και στην ναυπήγηση μεγάλου αριθμού σχετικά απλών πολεμικών πλοίων όπως π.χ. φρεγάτες 054 Α των 4000+ τόνων και αντιτορπιλικά 052 των 7.000 τόνων αλλά και συνθετότερων πλοίων, που καθιστούν την Κίνα ισχυρότατη στον ναυτικό τομέα (Μαργαρίτης, 2021). Οι ΗΠΑ από την άλλη μοιάζουν ανήμπορες να φτάσουν και- πολύ περισσότερο- να ξεπεράσουν τους κινεζικούς ρυθμούς. Ο ναυτικός αυτός ανταγωνισμός έχει ως έπαθλο την κυριαρχία στους δρόμους του εμπορίου του Ειρηνικού Ωκεανού και της Νότιας Κινεζικής Θάλασσας. Στα πλαίσια αυτού του ανταγωνισμού έγινε και η συμφωνία AUKUS, ανάμεσα σε ΗΠΑ, Βρετανία και Αυστραλία, με σκοπό να ενισχυθεί η δυναμική των ΗΠΑ στην περιοχή του Ειρηνικού. Η Κίνα απάντησε κατηγορώντας τις ΗΠΑ για ψυχροπολεμικές λογικές που θίγουν την περιφερειακή ειρήνη και σταθερότητα και ενισχύουν την εξοπλιστική κούρσα (Kuo, 2021).
Η ανάδειξη της Κίνας σε οικονομική και εμπορική υπερδύναμη εκφράζεται μέσω της ναυτικής της ανάπτυξης. Η αύξηση των ναυτικών εξοπλισμών της αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στην περιοχή του Ειρηνικού. Οι τελευταίες, θέλοντας να αντιδράσουν προχωρούν σε νέες συμμαχίες και στρατηγικές και αναζητούν τεχνολογικά άλματα που θα τις φέρουν ένα βήμα μπροστά από την ανταγωνίστρια δύναμη. Τα νούμερα μπορούν να μας δώσουν μια σαφέστερη εικόνα. Το κινεζικό ναυτικό είναι σαφέστατα το μεγαλύτερο στον κόσμο σήμερα. Έχει δύναμη περίπου 355 πλοίων και υποβρυχίων και υπολογίζεται ότι θα φτάσει τα 460 το 2030. Εκτιμάται ότι στις αρχές του επόμενου χρόνου θα ναυπηγήσει και το τρίτο της αεροπλανοφόρο. Σε αυτόν τον τομέα όμως οι ΗΠΑ φαίνεται να έχουν το πάνω χέρι με τα 10 πυρηνικά αεροπλανοφόρα τύπου Νίμιτς αλλά και τα αντίστοιχα Φορντ να είναι διαθέσιμα. Οι στρατιωτικές δαπάνες της Κίνας το 2020 ήταν 252,304 δισεκατομμύρια δολάρια και αποτελούν το 1,7 % του ΑΕΠ της, ενώ αξίζει να αναφερθεί ότι το 2001 ο αντίστοιχος αριθμός ήταν 26,561 δισεκατομμύρια δολάρια ( https://knoema.com/atlas/China/topics/National-Defense/Military-expenditure-and-trade/Military-expenditure). Οι στρατιωτικές δαπάνες των ΗΠΑ από την άλλη ήταν 778,232 δισεκατομμύρια δολάρια, αποτελώντας το 3,7 % του ΑΕΠ της ( https://knoema.com/atlas/United-States-of-America/topics/National-Defense/Military-expenditure-and-trade/Military-expenditure). Η υπεροχή όσον αφορά τις στρατιωτικές δαπάνες όμως δεν είναι αρκετή για τις ΗΠΑ. Θα χρειαστεί η αναπροσαρμογή ολόκληρου του στρατιωτικού τους δόγματος και ο αναπροσανατολισμός των ενόπλων δυνάμεών τους, χερσαίων και ναυτικών, στο νέο μέτωπο, τον Ειρηνικό Ωκεανό και στον νέο ανταγωνιστή, την Κίνα. Αυτό σημαίνει ότι θα χρειαστεί να αποχωρήσουν από άλλα μέρη του πλανήτη, δημιουργώντας κενά ισχύος. Αυτά ακριβώς τα κενά ισχύος είναι που μπορούν να γεννήσουν περιφερειακούς ανταγωνισμούς και συγκρούσεις.

Ο ανταγωνισμός στην Ουκρανία
Ένας τέτοιος ανταγωνισμός είναι αυτός που λαμβάνει χώρα στην Ουκρανία. Η ένταση που είχε ξεκινήσει πριν οκτώ χρόνια με την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία βρίσκεται σε νέα έξαρση με την Ρωσική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022 στην Ουκρανία, με αφορμή τα σχέδια της τελευταίας για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Η Ρωσία φυσικά δεν επιθυμεί το ΝΑΤΟ στα σύνορά της και δεν θα επιτρέψει κάτι τέτοιο. Οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκές χώρες ασκούν μεγάλη πίεση με πολύ αυστηρές οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσία ως απάντηση στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Όπως είδαμε πιο πριν το ενδιαφέρον των ΗΠΑ μετατοπίζεται από την Ευρώπη προς τον Ειρηνικό. Τα κράτη της Ευρώπης από την άλλη τα τελευταία χρόνια ακολουθούν ένα μονοπάτι αποστρατικοποίησης. Μπορεί οι στρατιωτικές δαπάνες να παρουσιάζουν μια σχετική τάση αύξησης σε Γαλλία και Γερμανία (Γαλλία: 48,03 δισεκατομμύρια δολάρια το 2015, 51,57 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020, Γερμανία: 40,56 δισεκατομμύρια δολάρια το 2015, 51,57 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020) (https://sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932020%20in%20constant%20%282019%29%20USD%20%28pdf%29.pdf), οι αριθμοί αυτοί όμως είναι παραπλανητικοί. Οι στρατοί των ευρωπαϊκών κρατών στην πραγματικότητα μικραίνουν. Αιτίες αυτής της κατάστασης είναι το δημογραφικό και κοινωνικό πρόβλημα. Ο γερασμένος πληθυσμός, ο οποίος ζει υπό κοινωνική και οικονομική καταπίεση σε περίπτωση που βρεθεί υπό συνθήκες μαζικής επιστράτευσης θα αποτελέσει τεράστιο πρόβλημα για τις κυρίαρχες τάξεις της Ευρώπης, ξυπνώντας τις άσχημες αναμνήσεις του Α΄ Π.Π. Για αυτό τα ευρωπαϊκά κράτη ακολουθούν «το πνεύμα του 1990». Δεν επενδύουν στην ανάπτυξη ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων. Ουσιαστικά εφαρμόζουν οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσία, γιατί αυτό είναι το μοναδικό όπλο που διαθέτουν. Συνεπώς επί της ουσίας, ούτε η Ευρώπη, ούτε οι ΗΠΑ μπορούν να βοηθήσουν τον εν δυνάμει νατοϊκό σύμμαχο τους, την Ουκρανία. Βέβαια αυτή η τάση φαίνεται να αλλάζει εσχάτως με τον πόλεμο στην Ουκρανία, με αποτέλεσμα η Γερμανική κυβέρνηση να ανακοινώνει αύξηση των αμυντικών της δαπανών στο ύψος του 2% του ΑΕΠ της και την ΕΕ να ανακοινώνει την «Στρατηγική πυξίδα για την άμυνα και την ασφάλεια».
Στην Μαύρη Θάλασσα, το ρωσικό ναυτικό κυριαρχεί πλήρως, με τις ουκρανικές δυνάμεις να μην έχουν μια ικανή απάντηση. Η ρωσική πλευρά εξασφαλίζει υπεροπλία στην Μαύρη Θάλασσα, συγκεντρώνοντας μεγάλα πολεμικά πλοία, υποβρύχια και αποβατικά στην περιοχή. Ταυτόχρονα υπάρχει ρωσική παρουσία και στην Μεσόγειο, η οποία απασχολεί ιδιαίτερα τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ. Στην πρώτη περίπτωση, στην Μαύρη Θάλασσα, μιλάμε για αρκετά βοηθητικά πλοία και αντίστοιχα συλλογής πληροφοριών. Υπάρχει και το εντυπωσιακό καταδρομικό Moskva, κλάσης Slava, εξοπλισμένο με πυραύλους P- 1000 Vulkan εναντίον πλοίων το οποίο διαθέτει και αντιεροπορική ικανότητα με S 300F. Ταυτόχρονα, υπάρχουν στην περιοχή 4 υποβρύχια κλάσης Kilo, εξοπλισμένα με υπερηχητικούς πυραύλους Kalibr, με δυνατότητα πλήγματος στόχων στην ξηρά. Έτσι, οι ουκρανικές παράκτιες περιοχές ελέγχονται πλήρως από το ρωσικό ναυτικό (Βασιλείου, 2022). Οι ναυτικές συμφωνίες της Ουκρανίας από την άλλη με Μεγάλη Βρετανία και Τουρκία για χορήγηση 8 πυραυλακάτων και 2 μεταχειρισμένων ναρκοθηρευτικών από την πρώτη και κορβετών κλάσης Ada από την δεύτερη φαίνεται και να καθυστερούν, αλλά και να μην μπορούν να επιφέρουν κάποια σημαντική αλλαγή στην περιοχή.

Ανατολική Μεσόγειος και ο ελληνοτουρκικός ανταγωνισμός
Ρόλο διαμεσολαβητή στο ουκρανικό ζήτημα προσπαθεί να παίξει η Τουρκία. Οι σχέσεις της με την Ουκρανία είναι στενές, καθώς της έχει χορηγήσει  τουλάχιστον 20 τουρκικά drones Bayraktar TB2 και αναμένεται να δώσει και δύο κορβέτες κλάσης Ada (Πρωτόπαπας, 2022). Η Τουρκία δεν μένει όμως μόνο σε εξαγωγές, πέρα από την Ουκρανία, χορηγεί με στρατιωτικό εξοπλισμό το Πακιστάν και το Αζερμπαϊτζάν, αλλά φροντίζει να εξοπλίζει και το δικό της στράτευμα στα πλαίσια του ηγεμονικού ρόλου που επιθυμεί να διαδραματίσει στην Ανατολική Μεσόγειο. Χαρακτηριστικά, το 2010 δαπανούσε περίπου 11 δισεκατομμύρια δολάρια για στρατιωτικούς σκοπούς, ενώ το 2020 αυτός ο αριθμός είχε σχεδόν διπλασιαστεί, φτάνοντας τα 19,567 δισεκατομμύρια (https://sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932020%20in%20constant%20%282019%29%20USD%20%28pdf%29.pdf). Οι δαπάνες αυτές είναι το επιστέγασμα των ρητορικών περί Γαλάζιας Πατρίδας, οι οποίες προφανώς έρχονται σε άμεση αντίθεση με τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας. Η χώρα μας το 2021 δαπάνησε περίπου 8 δισεκατομμύρια δολάρια, δηλαδή ένα ποσοστό περίπου 3,8 % του ΑΕΠ για στρατιωτικούς εξοπλισμούς, κατακτώντας μάλιστα την πρωτιά, ως ποσοστό του ΑΕΠ, στο ΝΑΤΟ (Σχινάς, 2022). Σίγουρα έχουμε να κάνουμε με αυξημένες δαπάνες όσον αφορά τους εξοπλισμούς στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου λοιπόν.
Και σε αυτήν την περίπτωση όμως δεν πρέπει να περιοριστούμε στην ανάλυση των παραπάνω αριθμών, καθώς υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες. Αρχικά, είναι το ζήτημα της φιλοσοφίας που έχει η κάθε χώρα πίσω από τα εξοπλιστικά της προγράμματα. Η Τουρκία από την μία αναπτύσσει την πολεμική της μηχανή με γνώμονα τις εθνικές της ανάγκες, προχωρώντας όλο και περισσότερο σε μια ανεξάρτητη εξοπλιστική πολιτική με ανάπτυξη ικανότατης πολεμικής βιομηχανίας (Μαργαρίτης, 2021). Αυτό την μετατρέπει στρατιωτικά και διπλωματικά σε ισχυρό παράγοντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Όσον αφορά την εξοπλιστική της πολιτική, θέτει συγκεκριμένους μακροπρόθεσμους στόχους και τους φέρει εις πέρας μέσω μιας σταθερής πορείας, χωρίς να πανικοβάλλεται σε περίπτωση οπισθοδρομήσεων ή καθυστερήσεων. Το βλέπουμε τόσο στον ναυτικό τομέα, με τα αντιτορπιλικά TF 2000, τις κορβέτες τύπου Ada κλπ., στον τομέα των πυρομαχικών με τους αντιπλοϊκούς πυραύλους Atmaca και τις τορπίλες Akya αλλά και με τα drones Bayraktar TB-2 και TB-3.
Η Ελλάδα από την άλλη ακολουθεί μια εντελώς διαφορετική λογική. Εξοπλίζεται με πρωταρχικό γνώμονα τις συμμαχικές, νατοϊκές ανάγκες και όχι τις εθνικές. Αυτό το κάνει για να κρατάει ευχαριστημένους τους μεγάλους συμμάχους, ελπίζοντας να την βοηθήσουν αυτοί σε περίπτωση που χρειαστεί. Οι συμμαχικές ανάγκες όμως αναγνωρίζουν ως βασική απειλή την Ρωσία και την Κίνα. Το αποτέλεσμα είναι η Ελλάδα να εξοπλίζεται με βάση αυτές τις απειλές και όχι την γειτονική της Τουρκία. Θέτει πρώτα τις συμμαχικές και δευτερευόντως τις εθνικές της ανάγκες. Έτσι, η χώρα μας διαθέτει ακατάλληλο οπλοστάσιο για να υπερασπίσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα στο Αιγαίο (Μαργαρίτης, 2021). Ταυτόχρονα η αμυντική βιομηχανία της χώρας βρίσκεται σε ανύπαρκτη κατάσταση με αποτέλεσμα να βασίζεται αποκλειστικά σε εισαγωγές οπλικών συστημάτων.
Συνοπτικά, η τουρκική αμυντική πολιτική ακολουθεί μια ανεξάρτητη πορεία με φιλοδοξίες μεγάλης περιφερειακής δύναμης. Η ελληνική πλευρά από την άλλη μένει εξαρτημένη από τις συμμαχικές της υποχρεώσεις και χαρακτηρίζεται από μια δουλικότητα και ανάθεση της αμυντικής της πολιτικής σε τρίτους. Ακριβώς αυτή η λογική είναι που την κρατάει πίσω και οδηγεί σε ξεκάθαρη υπεροχή της τουρκικής πλευράς.
Επιπλέον, υπάρχει και ο δημογραφικός παράγοντας. Ο μέσος όρος ηλικίας του πληθυσμού της Τουρκίας είναι 32,2 έτη, μικρότερος από κάθε άλλο κράτος στην ευρύτερη περιοχή. Ο μέσος όρος ηλικίας στην Ελλάδα από την άλλη είναι 45,3 έτη, κοντά στον μέσο όρο των περισσότερων, αν όχι όλων, των ευρωπαϊκών χωρών (CIA Factbook/Greece/Turkey). Η δημογραφικά υγιής πυραμίδα της Τουρκίας της εξασφαλίζει το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό σε περίπτωση πολέμου, αλλά της δίνει και σημαντικό προβάδισμα στον βιομηχανικό/οικονομικό τομέα σε περίοδο ειρήνης. Η Ελλάδα, με σαφώς μικρότερο πληθυσμό και σαφώς πιο γερασμένο, δεν έχει τόσες δυνατότητες ούτε σε περίοδο ειρήνης ούτε σε περίοδο πολέμου. Βέβαια, και στον οικονομικό τομέα υπάρχει διαφορά προτεραιοτήτων. Η Τουρκία δίνει βάση στην βιομηχανική παραγωγή, ενώ η Ελλάδα εμμένει σε μια οικονομία των υπηρεσιών. Χαρακτηριστικό είναι ότι η πρώτη είναι η κορυφαία παραγωγός χάλυβα και στρατιωτικών υλικών στην Ευρώπη.
Έτσι η αύξηση των εξοπλισμών που βλέπουμε στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και συγκεκριμένα ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία ναι μεν υπάρχει, αλλά λόγω της διαφορετικής φιλοσοφίας που έχει η κάθε χώρα στα εξοπλιστικά της προγράμματα, της δημογραφικής κατάστασης αλλά και της διαφορετικού τύπου οικονομικής ανάπτυξης που επιδιώκεται φαίνεται να υπάρχει ξεκάθαρος κυρίαρχος στην περιοχή.

Συμπεράσματα

Την δεκαετία του 1990, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, κυριάρχησε το δόγμα του «τέλους της ιστορίας» και του «τέλους των πολέμων». Η εποχή μας φαίνεται να διαψεύδει αυτές τις θεωρίες.
Το 2020 δαπανήθηκαν σχεδόν 2.000 δισεκατομμύρια δολάρια για εξοπλιστικά συστήματα παγκοσμίως, αριθμός ρεκόρ που είχαμε να δούμε από το 1988. Το 2021 δαπανήθηκαν 1981 δισεκατομμύρια δολάρια, παρά την έξαρση της πανδημίας του COVID-19 (Βίτινγκ, 2021). Οι αριθμοί αυτοί δεν μας εκπλήσσουν. Την πρωτιά έχουν οι ΗΠΑ και η Κίνα, στα πλαίσια του ναυτικού (και όχι μόνο) ανταγωνισμού τους. Η ανάδειξη της τελευταίας ως διεκδικήτριας της παγκόσμιας πρωτοκαθεδρίας έχει στρέψει τις ΗΠΑ στον Ειρηνικό, δημιουργώντας κενά ισχύος και επιτρέποντας την ανάδειξη επιπλέον στρατιωτικών ανταγωνισμών. Ο πόλεμος στην Ουκρανία σίγουρα θα επηρεάσει και τις εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο και τον ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό.
Η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών μαρτυρά την αστάθεια της σημερινής εποχής. Νέες δυνάμεις αναδεικνύονται, νέοι ανταγωνισμοί έρχονται στην επιφάνεια και ο κόσμος όπως τον γνωρίσαμε τα τελευταία 30 χρόνια έχει μπει σε φάση ριζικής αλλαγής. Οι αλλαγές αυτές συζητιούνται και αποφασίζονται στα δωμάτια των ισχυρών αυτού του κόσμου. Μένει να δούμε όμως πώς θα επηρεάσουν τους ανίσχυρους, που συνήθως είναι αυτοί που πληρώνουν το τίμημα.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Ξενόγλωσσες
Kuo, L. (2021). China accuses new U.S.-Australian submarine deal of stoking arms race, threatening regional peace. The Washington Post. Ανακτήθηκε από: https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/china-reaction-australia-nuclear-subs/2021/09/16/f33b7f7a-16cd-11ec-a019-cb193b28aa73_story.html
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Ελληνόγλωσσες
Βασιλείου, Σ. (2022). Μεγάλη ρωσική αρμάδα στη Μαύρη Θάλασσα και στη Μεσόγειο. Ανακτήθηκε από: https://navaldefence.gr/great-russian-naval-concentration-offukraine/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Βίτινγκ, Φ. (2021). Παρά την πανδημία οι εξοπλισμοί αυξάνονται. Ανακτήθηκε από: https://www.dw.com/el/%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%BF%CE%B9-%CE%B5%CE%BE%CE%BF%CF%80%CE%BB%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CE%AF-%CE%B1%CF%85%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B9/a-57331712
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Μαργαρίτης, Γ. (2021). Η Κίνα διεκδικεί από τις ΗΠΑ την κυριαρχία στην θάλασσα. Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/ethnika/i-kina-diekdikei-apo-tis-ipa-tin-kyriarchia-sti-thalassa/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Μαργαρίτης, Γ. (2021). Ναυπηγεία και ναυτική κυριαρχία-Πολύ μπροστά από τις ΗΠΑ η Κίνα. Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/diethni/naypigeia-kai-naytiki-kyriarchia-poly-mprosta-apo-tis-ipa-i-kina/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Μαργαρίτης, Γ. (2021). Ανταγωνισμός για κάλυψη του κενού ναυτικής κυριαρχίας στη Μεσόγειο. Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/diethni/antagonismos-gia-kalypsi-toy-kenoy-naytikis-kyriarchias-sti-mesogeio/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Μαργαρίτης, Γ. (2022). Τι μας διδάσκει η τουρκική πολεμική βιομηχανία. Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/ethnika/ti-mas-didaskei-i-toyrkiki-polemiki-viomichania/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Μαργαρίτης, Γ. (2021). Γιατί η Τουρκία κατασκευάζει οπλικά συστήματα, ενώ η Ελλάδα αγοράζει… Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/ethnika/giati-i-toyrkia-kataskeyazei-oplika-systimata-eno-i-ellada-agorazei/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Πρωτόπαπας, Γ. (2022). Ρόλο μεσολαβητή διεκδικεί ο Ερντογάν στο Ουκρανικό. Ανακτήθηκε από: https://slpress.gr/diethni/rolo-mesolaviti-diekdikei-o-erntogan-sto-oykraniko/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Σχινάς, Σ. (2022). Πρωταθλητής εξοπλισμών στο ΝΑΤΟ η Ελλάδα. Η Αυγή. Ανακτήθηκε από: https://www.avgi.gr/oikonomia/408350_protathlitis-exoplismon-sto-nato-i-ellada
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Σωτηρίου, Ν. (2018). OΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΙ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ: ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ. (Διπλωματική Εργασία). Ανακτήθηκε από: http://ikee.lib.auth.gr/record/305048?ln=el
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Διαδίκτυο
CIA: The World Factbook (χ.χ). Ανακτήθηκε από: https://www.cia.gov/the-world-factbook/
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

United States of America -Military expenditure in current prices. (χ.χ). Ανακτήθηκε από: https://knoema.com/atlas/United-States-of-America/topics/National-Defense/Military-expenditure-and-trade/Military-expenditure
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

China-Military expenditure in current prices. (χ.χ). Ανακτήθηκε από: https://knoema.com/atlas/China/topics/National-Defense/Military-expenditure-and-trade/Military-expenditure
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Military expenditure by country, in constant (2019) US$ m., 1988-2020. (χ.χ). Ανακτήθηκε από: https://sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932020%20in%20constant%20%282019%29%20USD%20%28pdf%29.pdf
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022

Military expenditure by country as percentage of gross domestic product, 1988-2020. (χ.χ). Ανακτήθηκε από: https://sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932020%20as%20a%20share%20of%20GDP%20%28pdf%29.pdf
Ανακτήθηκε στις: 27/02/2022