Ελληνικά
Γράφει ο Θεόδωρος Γιαννόπουλος, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Εισαγωγή
Οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις αποτελούσαν τον προστάτη των κεμαλικών αξιών και του κοσμικού καθεστώτος από την ίδρυση του Τουρκικού κράτους το 1923. Ο στρατός, από το 1960, παρενέβαινε συχνά στην πολιτική ζωή της Τουρκίας. Το 2010, σχεδόν μια δεκαετία από τότε που ο Ερντογάν πήρε την εξουσία, ήρθαν στο φως μια σειρά από δημοσιεύματα, τα οποία περιέγραφαν σχέδια του στρατού για την ανατροπή της Κυβέρνησης Ερντογάν. Η αποκάλυψη της «Επιχείρησης Βαριοπούλα», οδήγησε στην σύλληψη και εκδίκαση 360 ανώτατων αξιωματικών και αποτέλεσε πρωτοφανές γεγονός για τα δεδομένα της Τουρκίας.
Από το 1992 έως το 2002, η Τουρκία βρισκόταν σε πολιτική αναταραχή λόγω της οικονομικής κρίσης που ταλάνιζε την χώρα. Ο υψηλός πληθωρισμός του 1997, σε συνδυασμό με την Ρωσική χρηματοπιστωτική κρίση, έπληξε άσχημα την τουρκική οικονομία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ο στρατός να παρέμβει στα πολιτικά δρώμενα της Τουρκίας, όπως είχε κάνει και στο παρελθόν. Με το «βελούδινο πραξικόπημα», όπως ονομάστηκε αργότερα[1], ο στρατός έδρασε παρασκηνιακά, οργάνωσε μια πολιτική καμπάνια πιέσεων για να αναγκάσουν την κυβέρνηση συνασπισμού του ισλαμιστή Ερμπακάν να παραιτηθεί. Ο στρατός και το κράτος άρχισαν να λειτουργούν περισσότερο σαν «φιλικοί ανταγωνιστές» κατά την περίοδο 1998-2001, καθώς το ενδιαφέρον των κυβερνήσεων ήταν στραμμένο στη προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση στην Τουρκία.
Άνοδος Ερντογάν στην εξουσία
Το Νοέμβριο του 2002, το «Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξής» (ΚΔΑ) του Ερντογάν κέρδισε τις 363 από τις 550 έδρες του Κοινοβουλίου. Οι Τούρκοι ψήφισαν τον Ερντογάν, καθώς πίστεψαν ότι θα μπορούσε να λύσει το πρόβλημα της φτώχειας και της διαφθοράς που είχε προκαλέσει η οικονομική κρίση. Η νίκη του ΚΔΑ, δημιούργησε την πεποίθηση πως ο στρατός θα επενέβαινε ξανά στην τουρκική πολιτική σκηνή. Πάντως η Κυβέρνηση Ερντογάν, δεν φάνηκε πρόθυμη να έρθει σε σύγκρουση με τις ένοπλες δυνάμεις. Αντίθετα, υπήρξε μια περίοδος «συνεργασίας-ισορροπίας». Γενικά, βλέποντας την τύχη των προηγούμενων ισλαμικών κομμάτων, ο Ερντογάν και οι υποστηρικτές του, αποφάσισαν να μετατρέψουν το κόμμα τους σε «συντηρητικό-δημοκρατικό» και να υποστηρίξει το μοντέλο του κοσμικού κράτους. Παράλληλα βέβαια και οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις, υπό την ηγεσία του ΓΕΕΘΑ Οζκόκ, είχαν σταματήσει να επεμβαίνουν τόσο ενεργά στην πολιτική σκηνή. Ο Οζκόκ είχε σχέδια για μεταρρυθμίσεις, συγκεκριμένα, για να αλλάξει η εγκύκλιος των στρατιωτικών σχολών, ώστε η νέα γενιά αξιωματούχων να είχε περισσότερη εμπιστοσύνη στη κρίση του λαού. Ο Οζκόκ μάλιστα είχε αμφισβητήσει την αξία των στρατιωτικών επεμβάσεων στην πολιτική και ήταν υπέρ μιας πιο δημοκρατικής προσέγγισης.[2]
Αρχή συνεργασίας Ερντογάν – Γκιουλέν
Εν τω μεταξύ, οι Ερντογάν και ο ιεροκήρυκας, Fetullah Gulen, αποφάσισαν ότι θα μπορούσαν να ξεκινήσουν μια στρατηγική συνεργασία. Ο Gulen εγκατέλειψε την Τουρκία (εγκαταστάθηκε στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ ο 1999) σε μια εποχή που ήταν υπό έρευνα για υπονόμευση της κεμαλικής κυβέρνησης και το 2000, κρίθηκε ένοχος για σχέδιο ανατροπής της, με την ένταξη δημοσίων υπαλλήλων σε διάφορα κυβερνητικά γραφεία.[3] Όσο βρισκόταν στην «αυτοεξορία», ο Gulen είχε δημιουργήσει μια εντυπωσιακή επιχειρηματική αυτοκρατορία, που αποτελούνταν από δίκτυα μέσων μαζικής ενημέρωσης στην Τουρκία και στο εξωτερικό, σχολεία (πάνω από 1000 σε 100 χώρες), πανεπιστήμια[4] και τράπεζες του διευκόλυναν τη μεταφορά χρημάτων μεταξύ του δυτικού κόσμου και της Μέσης Ανατολής. Το δίκτυο του Gulen αναπτύχθηκε περαιτέρω, και απέκτησε χιλιάδες οπαδούς που εργάζονταν σε κυβερνητικές θέσεις στην Τουρκία. Η συνεργασία με τον Gulen δεν ήταν απαραίτητα η βέλτιστη επιλογή για τον Ερντογάν, αλλά οι υποδομές που παρείχε ο ιεροκήρυκας, μπορούσαν να υποστηρίξουν την αυξανόμενη φιλοδοξία του. Οι λεπτομέρειες για την έκταση της συνεργασίας μεταξύ των δύο παραμένουν μέχρι και σήμερα ανακριβείς. [5]
Υποθέσεις «Εργκένεκον» και «Βαριοπούλα»
Η προσπάθεια να μειωθεί η επιρροή των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική ζωή της χώρας, έγινε εντατικότερη, μετά την επανεκλογή του Ερντογάν το 2007. Την ίδια χρονιά ο ΓΕΕΘΑ Yasar Buyukanit, ήταν ενάντιος στην εκλογή του Abdullah Gul, συνεργάτη του Ερντογάν και ιδρυτικό μέλος του κόμματος, στο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Παρά τις ενστάσεις του ΓΕΕΘΑ και τις αντιδράσεις μιας μερίδας του τουρκικού λαού (θεώρησαν πως με μια τέτοια κίνηση, ο Ερντογάν θα έλεγχε και το κοινοβούλιο και την Προεδρία), το κοινοβούλιο εξέλεξε τον Abdullah Gul ως τον νέο Πρόεδρο της Τουρκικής Δημοκρατίας. [6]Όμως, η προσπάθεια του ΓΕΕΘΑ, να αναμειχθεί στις πολιτικές υποθέσεις, έθεσε τις βάσεις για μια σύγκρουση ανάμεσα στον στρατό και το ΚΔΑ. Ένα μήνα αργότερα, ξεκίνησαν οι έρευνες για την υπόθεση «Εργκένεκον». Στις 30 Ιανουαρίου 2010, ο Μεχμέτ Μπαρανσού, δημοσιογράφος της εφημερίδας Ταράφ, παρέδωσε στον εισαγγελέα του Μπεσίκτας μια βαλίτσα, μέσα στην οποία υπήρχαν 5.000 αρχεία με βάση τα οποία, ανώτατοι αξιωματικοί του στρατού, του ναυτικού και της αεροπορίας, εξέταζαν σχέδια επιχειρήσεων που μπορούσαν να οδηγήσουν στην κατάλυση της κυβέρνησης Ερντογάν.[7] Τα σχέδια αυτά ήταν το Οράζ για την πολεμική αεροπορία, το Σούγκα για το πολεμικό ναυτικό και το Μπαλυόζ (Βαριοπούλα) για τον στρατό ξηράς. Το υποτιθέμενο σχέδιο, του οποίου η ύπαρξη χρονολογείται πίσω στο 2003, υποστήριζε πως το κόμμα του Ερντογάν συνεργάζονταν με φονταμενταλιστικές ομάδες, οι οποίες γινόντουσαν ολοένα και πιο ισχυρές. Απώτερος στόχος τους ήταν να δημιουργήσουν ένα σύστημα διακυβέρνησης βασισμένο στην Ισλάμ. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, σκοπός του σχεδίου ήταν να διατηρηθεί η εδαφική κυριαρχία της Τουρκίας, να αποτραπεί ένας εμφύλιος πόλεμος και να απομακρυνθούν μια και καλή όλα τα στοιχεία που εμπόδιζαν την ομαλή λειτουργία του κοσμικού κράτους. Το σχέδιο είχε υπογραφεί από τον αντιστράτηγο Cetin Dogan.
Στις 22 Φεβρουαρίου του 2010, οι γκιουλενιστές εισαγγελείς έθεσαν υπό κράτηση 49 αξιωματικούς, ανάμεσά τους ήταν και κάποιοι απόστρατοι στρατηγοί. Όσο περνούσαν οι μήνες, οι κατηγορούμενοι αυξάνονταν, φτάνοντας τελικά τους 300 το 2012. Ο Cetin Dogan, ο αντιστράτηγος που θεωρήθηκε ως ο «εγκέφαλος» του σχεδίου, επέμενε στην κατάθεση του πως το σχέδιο ήταν μέρος ενός σεμιναρίου, στο οποίο το κύριο θέμα συζήτησης ήταν η αποτροπή μιας υποθετικής πολιτικής κρίσης. Ένα χρόνο αργότερα, το 2013, 275 άνθρωποι (δημοσιογράφοι, δικηγόροι, ακαδημαϊκοί) βρέθηκαν ένοχοι και φυλακίστηκαν για την υπόθεση Εργκένεκον. Στην ουσία, το ένα δέκατο των στρατηγών και των ναυάρχων των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων είχαν συλληφθεί.
Ρήξη με τον Γκιουλέν
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Ερντογάν αποφάσισε να μετριάσει την επιρροή του Γκιουλέν, κλείνοντας το δίκτυο πανεπιστημίων του στην Τουρκία.[8] Τον Δεκέμβριο του 2013 η αστυνομία εισέβαλε απροειδοποίητα στα σπίτια τεσσάρων υπουργών και συνέλαβε αυτούς και τους γιους τους, ως κατηγορούμενους για εμπλοκή σε υποθέσεις διαφθοράς, που άγγιζαν την οικογένεια του ίδιου του Ταγίπ Ερντογάν. Τα σκάνδαλα, περιλάμβαναν δωροδοκίες, αγοραπωλησίες χρυσού με το Ιράν και παράνομα οικοδομικά έργα. Την εντολή για τη σύλληψη τους, την έδωσαν οι ίδιοι εισαγγελείς που διέταξαν την σύλληψη των στρατιωτικών μερικά χρόνια νωρίτερα. Ο Ερντογάν απέδωσε τις αποκαλύψεις για σκάνδαλα σε συνωμοσία του Γκιουλέν, που ήλεγχε τους αρμούς της δικαστικής και αστυνομικής εξουσίας.[9] Τότε ο Ερντογάν επέρριψε την ευθύνη για τις δίκες κατά κεμαλικών στρατιωτικών σε μηχανορραφίες των οπαδών του Γκιουλέν μέσα στη Δικαιοσύνη. Και έτσι οι δημοσιογράφοι που είχαν αποκαλύψει τη «Βαριοπούλα» και οι δικαστές που είχαν δικάσει τους συντάκτες της βρέθηκαν εν τέλει οι ίδιοι στη φυλακή.[10] Ο Ερντογάν έφτασε στο σημείο να κατηγορήσει το δίκτυο του Gulen, πως ήταν μέρος ενός περίπλοκου συστήματος ξεπλύματος χρημάτων και παράνομης μετανάστευσης. Οι αποκαλύψεις διαφθοράς του 2013, ενέπνευσαν τις διαμαρτυρίες του Πάρκου Gezi,[11] τις οποίες ο Ερντογάν διέλυσε με τη βία, με αποτέλεσμα 22 θανάτους. Ο Τούρκος Πρωθύπουργός κατηγόρησε για δεύτερη φορά τον πρώην σύμμαχό του Gulen, ότι προσπάθησε να διεισδύσει και να ανατρέψει την κυβέρνηση υποστηρίζοντας τις διαδηλώσεις. Δεν άργησε να χαρακτηρίσει τον Gulen ως εχθρό της Τουρκίας και τον κατηγόρησε για την δημιουργία ενός «παράλληλου κράτους».[12]
Μεταρρυθμίσεις στην Δικαιοσύνη
Τον Απρίλιο του 2014, το τουρκικό κοινοβούλιο υπερψήφισε μια μεταρρύθμιση στην Δικαιοσύνη, αυξάνοντας την επιρροή της εκτελεστικής στη δικαστική εξουσία. Σκοπός της νομοθετικής πρωτοβουλίας του ισλαμικού κυβερνώντος κόμματος, ήταν να αυξήσει την επιρροή του υπουργείου Δικαιοσύνης εντός του Ανώτατου Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων, ένα όργανο επιφορτισμένο με τον ανεξάρτητο έλεγχο των δικαστηρίων και αρμόδιο, μεταξύ άλλων, για το διορισμό και την προαγωγή δικαστών και εισαγγελέων.[13] Η μεταρρύθμιση της Δικαιοσύνης αποτελούσε μία από τις δράσεις εκκαθάρισης από πλευράς Ερντογάν, με την απόλυση ή την αναγκαστική μετάθεση υψηλόβαθμων δικαστών, εισαγγελέων και αστυνομικών που ερευνούσαν το βαρύτατο σκάνδαλο διαφθοράς στους κόλπους της τουρκικής κυβέρνησης.
Ανατροπή των δικών για τα υποτιθέμενα πραξικοπήματα
Τον Μάρτιο του 2014, ο Basbug, ο πρώην ΓΕΕΘΑ που είχε κατηγορηθεί για την Εργκένεκον, τέθηκε ελεύθερος, καθώς το δικαστήριο στο Silivri ανέτρεψε την ποινή του, επικαλούμενο μια νομική τεχνικότητα.[14] Ανατράπηκαν επίσης και οι καταδίκες των 275 κατηγορουμένων για την ίδια υπόθεση, καθώς το δικαστήριο έκρινε πως η ύπαρξη του δικτύου της Εργκένεκον, δεν ήταν αποδεδειγμένη. Τον Ιούνιο του 2014, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Τουρκίας ζήτησε την επανάληψη της δίκης για την Βαριοπούλα και την απελευθέρωση 230 στρατιωτικών, καθώς έκρινε πως η προηγούμενη δίκη ήταν ανακριβής, με την αιτιολογία ότι παραβιάστηκαν τα δικαιώματα των κατηγορουμένων, ιδίως λόγω της παράνομης συλλογής ψηφιακών δεδομένων και της τηλεφωνίας. Η απόφαση του Ερντογάν να υποστηρίξει την επανάληψη της δίκης, θεωρήθηκε ως ένα ακόμη σημάδι της ρήξης μεταξύ αυτού και του δικτύου εισαγγελέων που υποστήριζαν τον Γκιουλέν. Τον Μάρτιο του 2015, το δικαστήριο αθώωσε όλους τους στρατιωτικούς-υπόπτους για την υπόθεση Βαριοπούλα.[15] Ο εισαγγελέας Ramazan Oksuz είπε στη δίκη, ότι τα «ψηφιακά αρχεία-δεδομένα», δεν ήταν επαρκή για να θεωρηθούν ως αποδεικτικά στοιχεία για την δίκη και δεν μπορούσαν να συνδεθούν με τους υπόπτους[16].
Συμπεράσματα
Την περίοδο που διαδραματίζονταν οι δίκες, το ΚΔΑ κατόρθωσε να κερδίσει, έστω και συμβολικά, την μάχη ενάντια στην επιρροή του στρατού. Το σημείο ορόσημο αυτής της «νίκης» ήταν η παραίτηση ορισμένων αξιωματικών που συνδέονταν με τις υποθέσεις «Βαριοπούλα» και «Εργκένεκον». Βέβαια, ο τεράστιος αριθμός στρατιωτικών που βρέθηκε στην φυλακή, επηρέασε σημαντικά την ικανότητα συντήρησης και διοίκησης του στρατού. Το 2013 , αποκαλύφθηκε πως το ναυτικό δεν είχε αρκετούς αξιωματικούς για να επανδρώσουν τα πολεμικά πλοία. Η Lalel Kemal, ειδικός στις σχέσεις κράτους-στρατού, θεωρεί πως η «αυταρχική» νοοτροπία του στρατού, περιορίστηκε σημαντικά με τις στρατιωτικές δίκες από το 2007-2013. Παρ’ολα αυτά χρειάζονταν περαιτέρω μεταρρυθμίσεις που θα ενίσχυαν τον πολιτικό ρόλο του Υπουργείου Αμύνης και θα περιόριζαν και άλλο το ρόλο του ΓΕΕΘΑ. [17]Ακόμη, το Κοινοβούλιο θα έπρεπε να είχε σαφέστερη εικόνα του στρατιωτικού προϋπολογισμού. Η έλλειψη αυτού του ελέγχου, είχε επιτρέψει στον ΓΕΕΘΑ να είναι οικονομικά ανεξάρτητος.[18] Ουσιαστικά στην Τουρκία, δεν συνέβησαν τόσο συνταγματικές αλλαγές, όσο αναγκαστικοί «καθαρισμοί». Κατά τον Mehmed Bardacki, μια σημαντική νίκη για τον ΚΔΑ, ήταν επίσης το γεγονός πως κανένας στρατιωτικός δεν αναγκάστηκε να παραιτηθεί για συμμετοχή σε ισλαμιστικές δραστηριότητες. [19] Η υπόθεση έληξε σχεδόν μισό αιώνα στρατιωτικής κυριαρχίας και δημιούργησε συνθήκες για αυξημένη μονοπώληση εξουσίας από την πολιτική κυβέρνηση. Αυτό βέβαια, κορυφώθηκε το 2016, με το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της κυβέρνησης Ερντογάν. Ο στρατός ανέκαθεν, έβρισκε νομιμοποίηση για τις επεμβάσεις του και από την αποδοχή των πολιτών της Τουρκίας. Μετά την υπόθεση Εργκένεκον, αυτή η «νομιμοποίηση» από τον Τουρκικό λαό, άρχισε να μειώνεται. Σύμφωνα με τον Mehmed Bardacki, σε μια έρευνα, η εμπιστοσύνη του λαού για τις ένοπλες δυνάμεις μετά την υπόθεση Εργένεκον, έπεσε από το 90% στο 63,4%. [20]
Ίσως η υπόθεση Βαριοπούλα, δεν πρέπει να εξετάζεται ούτε σαν νίκη της δικαιοσύνης, ούτε σαν ήττα της δημοκρατίας, αλλά σαν μια πολιτική διαδικασία.[21] Οι στρατιωτικές δίκες ήταν το αποτέλεσμα της προσπάθειας του Ερντογάν να μετατρέψει την Τουρκία σε ένα σύγχρονο κράτος, αναγνωρίζοντας πλήρως τη θρησκευτική του ταυτότητα. Είναι πλέον γνωστό πως οι δίκες είχαν ετοιμαστεί από ακολούθους του Γκιουλέν, στην αστυνομία, την δικαιοσύνη, το τομέα των πληροφοριών και μυστικών υπηρεσιών.[22] Το κόμμα του Ερντογάν συμμάχησε ανεπίσημα με το κίνημα του Γκιουλέν, για να μειώσει την επιρροή των κεμαλιστών στο πολιτικό σύστημα. Η άτυπη συμμαχία των Ερντογάν – Γκιουλέν, όλη την περίοδο μεταξύ 2002 και 2013, είχε καταφέρει ισχυρό πλήγμα στις αντι-ισλαμιστικές, κοσμικές κεμαλικές δυνάμεις της χώρας, κυρίως στις ένοπλες δυνάμεις.[23]
Οι δίκες, αν και αποτυχημένες, δημιούργησαν έναν κενό ισχύος το οποίο ο Γκιουλέν και ο Ερντογάν προσπάθησαν να καλύψουν, γεγονός που οδήγησε στην σύγκρουση τους. Ο Ερντογάν, ειδικά μετά το πραξικόπημα του 2016, έθεσε ως στόχο να «ξεριζώσει» τους ακολούθους του Γκιουλέν από νευραλγικές θέσεις του κράτους. Ο τρόπος πάντως με τον οποίο η κυβέρνηση διαχειρίστηκε τις δίκες, άλλαξε την γνώμη ενός μέρους του λαού για την κυβέρνηση Ερντογάν. Από τότε, άρχιζε να φαίνεται περισσότερο αυταρχική παρά προοδευτική.[24] Ταυτόχρονα, είχαν εκφραστεί ανησυχίες σχετικά με την ελευθερία του λόγου και τα μέσα ενημέρωσης, την ανεξαρτησία του δικαστικού σώματος και την αξιοποίηση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας από την κυβέρνηση για τη θέσπιση νόμων.
Υποσημειώσεις
[1] Βλ, ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, Ειρήνη και SIMSEK, Ayhan, Δίκη για το λεγόμενο «βελούδινο πραξικόπημα» DW
[2]Βλ, HEPER, Metin, The Justice and Development Party Government and the Military in Turkey, σελίδες 4-6.
[3]Βλ, DW , From ally to scapegoat: Fethullah Gulen, the man behind the myth.
[4] Βλ, ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ. Περικλής, Μυστικό κίνημα, με «όπλα» την επιστήμη και το…Κοράνι, «ΤΑ ΝΕΑ.
[5]Βλ, DW , From ally to scapegoat: Fethullah Gulen, the man behind the myth.
[6] Βλ, BASARAN, Ezgi, Turkey coup: Who was behind Turkey coup attempt? , BBC.
[7]Βλ, TAPAN, Berivan, Beginning of «Sledgehammer Coup Plan Trial”, Bianet,
[8] Βλ, From ally to scapegoat: Fethullah Gulen, the man behind the myth.
[9]Βλ, ΚΑΛΤΙΡΙΜΤΖΗΣ Άρης και SOKOLLU, Senada, Πλήγμα στη διάκριση των εξουσιών, Ραδιοτηλεοπτικός οργανισμός “Deutsche Welle”.
[10]Βλ, Status Radio, Η λογική της «Βαριοπούλας» έχει επιστρέψει στην τουρκική πολιτική σκηνή.
[11] Βλ, Turkey clashes : Gezi Park protest origins explained.
[12]Βλ, From ally to scapegoat: Fethullah Gulen, the man behind the myth.
[13] Βλ, Εφημερίδα «Η Ναυτεμπορική»,, «Κλιμακώνεται η σύγκρουση Ερντογάν – δικαστικής εξουσίας».
[14] Βλ, Turkey Ergenekon: Court quashes “coup plot” convictions
[15]Βλ, BBC, “Turkish “Sledgehammer” coup plot trial collapses.
[16]Βλ, Hurriyet Daily News, 236 acquitted in Balyoz coup case.
[17]Βλ, ΙΝΣΕΛ, Αχμετ & ΜΠΑΙΡΑΜΟΓΛΟΥ, Αλι, Ο Τουρκικός στρατός, ένα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007, σελίδα 68.
[18] Βλ, STEIN, Aaron, Explaining Ergenekon: Civil Military Relations in Turkey’s Post-Coup Era.
[19] Βλ, ΒARDAKCI, Mehmet, Coup Plots and the Transformation of Civil–Military Relations in Turkey under AKP Rule , σελίδα 10
[20] Βλ, ΒARDAKCI, Mehmet, Coup Plots and the Transformation of Civil–Military Relations in Turkey under AKP Rule, σελίδα 15.
[21] Βλ, TISDALL, Simon, Turkey’s Sledgehammer Coup verdict: justice or Soviet-style show trial?
[22]Βλ, BASARAN, Ezgi, Turkey coup: Who was behind Turkey coup attempt? , BBC.
[23] Βλ, Εφημερίδα «Τα ΝΕΑ»,,“Απαλλάσσονται και οι 236 κατηγορούμενοι στην Τουρκία για την υπόθεση «Βαριοπούλα».
[24] Βλ, YILDIZ, Guney, Ergenekon: The court case that changed Turkey.
Πηγές
BASARAN, Ezgi, Turkey coup: Who was behind Turkey coup attempt? , BBC, 16 Ιουλίου 2016. (https://www.bbc.com/news/world-europe-36815476)
BBC, “Turkish “Sledgehammer” coup plot trial collapses”, March 31, 2015 (https://www.bbc.com/news/world-europe-32136809 )
BBC, «Turkey clashes : Gezi Park protest origins explained», 3 Ιουνίου 2013. (https://www.bbc.com/news/av/world-europe-22758222 )
BBC, Turkey Ergenekon: Court quashes “coup plot” convictions , 21 Απριλίου 2016. ( https://www.bbc.com/news/world-europe-36099889 )
DW , From ally to scapegoat: Fethullah Gulen, the man behind the myth , 6 Απριλίου 2018. (https://p.dw.com/p/2VTp7)
HEPER, Metin, The Justice and Development Party Government and the Military in Turkey, Taylor and Francis Online, Turkish Studies, Volume 6, Issue 2, 2007, σελίδες 215-231. (https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14683840500119544?scroll=top&needAccess=true)
Hurriyet Daily News, 236 acquitted in Balyoz coup case, March 31, 2015 (https://www.hurriyetdailynews.com/236-acquitted-in-balyoz-coup-case-80408)
Status Radio, Η λογική της «Βαριοπούλας» έχει επιστρέψει στην τουρκική πολιτική σκηνή, 7 Σεπτεμβρίου 2020 (https://statusradio.gr/2020/09/logiki-tis-variopoylas-epistrefei-stin-tourkiki-politiki-skini/ )
STEIN, Aaron, Explaining Ergenekon: Civil Military Relations in Turkey’s Post-Coup Era , RUSI, 7 Αυγούστου 2013. ( https://rusi.org/commentary/explaining-ergenekon-civil-military-relations-turkeys-post-coup-era )
TAPAN, Berivan, Beginning of «Sledgehammer Coup Plan Trial”, Bianet, 16 Δεκεμβρίου 2010, (https://m.bianet.org/bianet/human-rights/126633-beginning-of-sledgehammer-coup-plan-trial)
TISDALL, Simon, Turkey“s Sledgehammer Coup verdict: justice or Soviet-style show trial? , The Guardian, 25 Σεπτεμβρίου 2012. (https://www.theguardian.com/world/2012/sep/25/turkey-sledgehammer-coup-trial-verdict )
YILDIZ, Guney, Ergenekon: The court case that changed Turkey, BBC, 5 Αυγούστου 2013, (https://www.bbc.com/news/world-europe-23581891)
ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ, Ειρήνη και SIMSEK, Ayhan, Δίκη για το λεγόμενο «βελούδινο πραξικόπημα» DW , Σεπτέμβριος 2013. ( https://p.dw.com/p/19c6L)
ΒARDAKCI, Mehmet, Coup Plots and the Transformation of Civil–Military Relations in Turkey under AKP Rule , Taylor and Francis Online , 2013, σελίδες 411-428. (https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14683849.2013.831256?src=recsys&journalCode=ftur20 )
ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Περικλής, Μυστικό κίνημα, με «όπλα» την επιστήμη και το…Κοράνι, «ΤΑ ΝΕΑ», 21 Απριλίου 2010. (https://www.tanea.gr/2010/04/21/world/mystiko-kinima-me-opla-tin-epistimi-kai-to-korani/ )
Εφημερίδα «Η Ναυτεμπορική»,, «Κλιμακώνεται η σύγκρουση Ερντογάν – δικαστικής εξουσίας», 10 Ιανουαρίου 2014, (https://m.naftemporiki.gr/story/751415/tourkia-klimakonetai-i-sugkrousi-erntogan-dikastikis-eksousias)
Εφημερίδα «Τα ΝΕΑ»,,“Απαλλάσσονται και οι 236 κατηγορούμενοι στην Τουρκία για την υπόθεση «Βαριοπούλα»” 31 Μαρτίου, 2015. (https://www.tanea.gr/2015/03/31/world/apallassontai-kai-oi-236-katigoroymenoi-stin-toyrkia-gia-tin-ypothesi-bariopoyla)
ΙΝΣΕΛ, Αχμετ & ΜΠΑΙΡΑΜΟΓΛΟΥ, Αλι, Ο Τουρκικός στρατός, ένα πολιτικό κόμμα, μια κοινωνική τάξη, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2007
ΚΑΛΤΙΡΙΜΤΖΗΣ Άρης και SOKOLLU, Senada, Πλήγμα στη διάκριση των εξουσιών, Ραδιοτηλεοπτικός οργανισμός “Deutsche Welle”, 17 Φεβρουαρίου, 2014 (https://www.dw.com/el/θεματα /s-10507 )
