Συρία: Ένας Εμφύλιος Πόλεμος στο «βωμό» του Ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων - ΚΕΔΙΣΑ

Γράφει η Μαριάννα Κουτέλα, Αναλύτρια ΚΕΔΙΣΑ

Σε έναν κόσμο που βρίσκεται τους τελευταίους μήνες στη δίνη μιας υγειονομικής κρίσης, και καθώς οι εξελίξεις προκαλούν μια ταχέως μεταβαλλόμενη ροή ειδήσεων, ίσως να μοιάζει ακατόρθωτο να θυμηθεί κανείς ότι ο πόλεμος στη Συρία εξακολουθεί να υφίσταται. Όμως ο εμφύλιος που ξέσπασε τον Μάρτιο του 2011, περιγράφεται πλέον ως μια ατέρμονη διαμάχη, κι ένας αγώνας κυριαρχίας με δίκτυο παικτών που γίνεται ολοένα και πιο πολύπλοκο.Ταυτόχρονα, το προσφυγικό λαμβάνει ανυπολόγιστες διαστάσεις, και περιγράφεται ως η μεγαλύτερη ανθρωπιστική κρίση του 21^ου αιώνα.

Πως ξεκίνησε ο πόλεμος;

Ο συριακός λαός, διαμαρτυρόταν για μια σειρά εσωτερικών προβλημάτων, όπως τα υψηλά ποσοστά ανεργίας και η έλλειψη πολιτικής ελευθερίας υπό την προεδρία του Μπασάρ αλ Άσαντ, ο οποίος διαδέχθηκε τον πατέρα του Χαφέζ στην ηγεσία του κόμματος Μπάαθ, μετά το θάνατό του το 2000. Το πρόταγμα της Αραβικής Άνοιξης¹ ήταν ήδη ηχηρό στη Μέση Ανατολή, και δεν άργησε να ξημερώσει στη Συρία. Οι διαδηλώσεις που προηγήθηκαν στην Τυνησία και την Αίγυπτο, ενέπνευσαν την εξέγερση που έλαβε χώρα το Μάρτιο του 2011. Ξεκίνησε από την νότια επαρχία Ντεράα, όταν μερικοί οργισμένοι έφηβοι – χωρίς να μπορούσαν να φανταστούν τι επρόκειτο να ακολουθήσει – έγραψαν με σπρέι στους τοίχους του σχολείου τους συνθήματα κατά του Άσαντ. Σύντομα οργανώθηκαν διαδηλώσεις σε πολλές μεγάλες πόλεις της χώρας.

Για την αντιμετώπισή τους, η κυβέρνηση κατέφυγε στην βίαιη καταστολή με την χρήση και στρατιωτικών δυνάμεων. Το γεγονός αυτό, πυροδότησε μαζική λαϊκή εξέγερση με κύριο αίτημα την παραίτηση του Προέδρου Άσαντ. Οι αντικυβερνητικοί σήκωσαν τα όπλα, αρχικά για να αμυνθούν, και αργότερα, για να απαλλάξουν τις περιοχές τους από τις κρατικές δυνάμεις ασφαλείας. Έτσι, εμφανίστηκαν οι πρώτες ομάδες των Σύρων ανταρτών. Η βία κλιμακώθηκε ραγδαία και η χώρα οδηγήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο.

Πλέον όμως, η κατάσταση στη Συρία αποτελεί κάτι παραπάνω από μια αντιπαράθεση μεταξύ όσων τάσσονται υπέρ ή κατά της πολιτικής ηγεσίας. Πληθώρα κρατών και οργανώσεων έχουν εμπλακεί στη διαμάχη, καθιστώντας την ακόμα πιο περίπλοκη.

Διαρκής εξοπλισμός – Κλιμάκωση του πολέμου

Σύμφωνα με τον Kenneth Waltz «οι αγώνες για την κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας, για την επιβολή της τάξης και για την επίτευξη κάποιας μορφής δικαιοσύνης στο εσωτερικό των κρατών, μπορεί να είναι πιο αιματηροί απ’ ό,τι οι πόλεμοι μεταξύ κρατών²»

Ένας εμφύλιος, ενδέχεται να είναι βραχύβιος, όταν οι συνθήκες οδηγούν σε αποφασιστική νίκη κάποιας από τις αντιμαχόμενες πλευρές. Όταν όμως επεμβαίνουν ξένες δυνάμεις, ανατρέπονται τα προηγούμενα δεδομένα. Σαν αποτέλεσμα, η αναμέτρηση αναζωπυρώνεται, γίνεται πιο έντονη και κυρίως πιο καταστροφική. Οι εθνοτικές συγκρούσεις, αποκτούν κατά κανόνα παγκόσμια διάσταση, για το λόγο ότι συχνά επηρεάζουν τους περιφερειακούς και διεθνείς συσχετισμούς. Το συγκεκριμένο κράτος δηλαδή, μεταβάλλει τη θέση του στο διεθνές σύστημα, και κατά συνέπεια, προκαλείται η ανάμειξη εξωτερικών παραγόντων.

Στην περίπτωση της Συρίας, ο κανόνας αυτός επιβεβαιώνεται συνεχώς. Λόγω και της γεωγραφικής της θέσης στη Μέση Ανατολή, αποτελεί κρίσιμο γεωστρατηγικό σταυροδρόμι, καθώς συνορεύει με πέντε ασιατικές χώρες (Τουρκία, Ιράκ, Ιορδανία, Ισραήλ και Λίβανος), ενώ έχει πρόσβαση σε δύο σημαντικούς υδάτινους παράγοντες, τον ποταμό Ευφράτη και τη Μεσόγειο θάλασσα. Οι δυο κεντρικοί αντίπαλοι, η κυβέρνηση Άσαντ και οι αντάρτες, είναι εξίσου εξουθενωμένοι από τον πόλεμο. Ωστόσο, αμφότεροι έχουν μάλλον αρκετούς εξωτερικούς συμμάχους, πρόθυμους να συνεχίσουν να τους στηρίζουν.

Ποιοι εμπλέκονται;

Οι βασικοί υποστηρικτές του Άσαντ είναι η Ρωσία και το Ιράν, ενώ οι Δυτικές Δυνάμεις (ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο και Γαλλία), η Τουρκία και αρκετά αραβικά κράτη υποστηρίζουν την αντιπολίτευση. Χιλιάδες ένοπλοι Σιίτες³ Μουσουλμάνοι- εκπαιδευμένοι και χρηματοδοτούμενοι από το Ιράν – της λιβανέζικης οργάνωσης Χεζμπολάχ, αλλά και από το Ιράκ, το Αφγανιστάν και την Υεμένη – έχουν επίσης πολεμήσει μαζί με τον συριακό στρατό. Το Ιράν παρείχε ακόμα στα τέλη του 2012, Ειδικές Δυνάμεις των «Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης», της επίλεκτης οργάνωσης που αποτελεί τον θεματοφύλακα της Ιρανικής Θεοκρατίας. Όταν η ενέργεια αυτή απέδωσε καρπούς, στα μέσα του 2013, αρκετές χώρες του Περσικού Κόλπου έσπευσαν να χρηματοδοτήσουν την αντίπαλη πλευρά. Η Σαουδική Αραβία, επιθυμώντας να περιορίσει την ιρανική επιρροή, παρείχε όπλα και οικονομική βοήθεια στους αντάρτες. Εντωμεταξύ, το Ισραήλ έχει πραγματοποιήσει αεροπορικές επιθέσεις σε στρατιωτικές βάσεις της Συρίας και σε άλλες εγκαταστάσεις, με σκοπό να αποτρέψει τη μεταφορά προηγμένων όπλων στην (εχθρική για το Ισραήλ) Χεζμπολάχ μέσω της Συρίας.

Ορόσημο στην εξέλιξη του εμφυλίου, αποτέλεσε η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στις 30 Σεπτεμβρίου 2015, η οποία ενίσχυσε διπλωματικά και στρατιωτικά το καθεστώτος Άσαντ, που βρισκόταν σε μειονεκτική θέση, καθώς είχε υποστεί σημαντικές απώλειες. Οι αεροπορικές επιθέσεις, έπληξαν τοποθεσίες που σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Μόσχας, αποτελούσαν στόχους εναντίον του Ισλαμικού Κράτους. Ωστόσο, η πρακτική αυτή οδήγησε σε αντιπαράθεση με τους ανταγωνιστές της κυβέρνησης, καθώς υποστήριξαν πως η επιχείρηση στόχευσε και άλλες συριακές αντικαθεστωτικές δυνάμεις, γεγονός που θα μπορούσε να εντείνει τον εξτρεμισμό στη χώρα.

Η Τουρκία έχει υποστηρίξει τους αντάρτες, αλλά έχει επικεντρωθεί στη χρήση τους ως αντίβαρο στην κουρδική πολιτοφυλακή που κυριαρχεί στο SDF⁴, την οποία αντιμετωπίζει ως επέκταση του PKK μια επαναστατική ένοπλη οργάνωση των Κούρδων της Τουρκίας. Για τον Ερντογάν, η μεγαλύτερη ανησυχία είναι το κενό κατά μήκος των νοτιοανατολικών συνόρων της χώρας, που επιδιώκουν να καλύψουν οι Κούρδοι στον αγώνα τους για ανεξαρτησία. Έτσι, όταν άρχισαν να αυτονομούνται και να αποκτούν περισσότερη δύναμη, ο Τούρκος πρόεδρος αποφάσισε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των ΗΠΑ (χρησιμοποιώντας διπλωματικές πιέσεις) για χερσαία επέμβαση της Τουρκίας στα συριακά εδάφη.

Οι ΗΠΑ, ενεπλάκησαν εν μέρει για να περιορίσουν την επιρροή του Ισλαμικού Κράτους στην περιοχή. Έτσι αμερικανικά στρατεύματα είχαν ως αποστολή την προστασία των πετρελαϊκών πεδίων – που βρίσκονται φαινομενικά υπό τον έλεγχο των Κούρδων – από τα απομεινάρια του Ισλαμικού Κράτους.

Ο «χημικός» παράγοντας

Ένα γεγονός, που προκάλεσε παγκόσμια κατακραυγή, ήταν η χρήση χημικών όπλων κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Ωστόσο, συνοδεύτηκε από έντονες αμφισβητήσεις, καθώς οι αντιμαχόμενες παρατάξεις καταλογίζουν η μία στην άλλη την ευθύνη, την οποία καμία από τις δύο πλευρές δεν έχει αναλάβει μέχρι σήμερα. Τον Ιούλιο του 2012, ο Σύρος πρόεδρος παραδέχτηκε για πρώτη φορά ότι διαθέτει στην κατοχή του χημικά, ως δύναμη αποτροπής σε περίπτωση επέμβασης των Δυτικών χωρών. Ο τότε Πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα διευκρίνισε πως η χρήση τους συνιστά παραβίαση της λεγόμενης «κόκκινης γραμμής», που πρακτικά θα σήμαινε στρατιωτική επέμβαση στη Συρία. Στις 23 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους πραγματοποιείται χημική επίθεση στην πόλη Χομς, και τον Αύγουστο του 2013 πραγματοποιείται επίθεση με τη χρήση του αερίου σαρίν στη Γούτα, προάστιο της Δαμασκού. Ο Λευκός Οίκος κατηγόρησε την κυβέρνηση της Δαμασκού, όμως ο Αμερικανός ερευνητής δημοσιογράφος Seymour Hersh σε άρθρο του στο «London Review of Books» υποστήριξε ότι και οι αντάρτικες ομάδες είχαν πρόσβαση στα συγκεκριμένα όπλα, και πως η κυβέρνηση Ομπάμα δεν είχε επαρκείς αποδείξεις για την ενοχοποίηση του Άσαντ.

Στις 10 Αυγούστου 2016, λαμβάνει χώρα επίθεση με αέριο χλωρίου στο Χαλέπι. Στις αρχές Μαρτίου 2017 ο Οργανισμός για την Απαγόρευση Χημικών Όπλων (ΟΑΧΟ), ανακοίνωσε πως πραγματοποιεί έρευνα σχετικά με οκτώ ενέργειες χρήσης τοξικών αερίων, που φέρεται ότι διαπράχθηκαν στις αρχές του έτους. Στις 24 και 25 του ίδιου μήνα, έγινε αναφορά για πιθανή χρήση σαρίν στην πόλη Ltamenah, καθώς και στις 4 Απριλίου στην επαρχία Xαν Σεϊχούν. Ο Αμερικανός Πρόεδρος Ντόναλντ Τράμπ ως αντίποινα, προαναγγέλλει πυραυλική επίθεση στη Συρία. Η έκθεση⁵ του ΟΑΧΟ που δημοσιεύτηκε στις 8 Απριλίου του 2020, επιβεβαιώνει τη χρήση απαγορευμένων όπλων στη Ltamenah και έκρινε ως υπαίτια την κυβέρνηση Άσαντ.

Η πιο πρόσφατη αναφορά σε χρήση απαγορευμένων όπλων έγινε στις 7 Απριλίου του 2018 στην πόλη Ντούμα. Οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ, της Βρετανίας και της Γαλλίας ανταποκρίθηκαν στους ισχυρισμούς για χημική επίθεση ξεκινώντας αεροπορικούς βομβαρδισμούς εναντίον της συριακής κυβέρνησης μια εβδομάδα αργότερα, στις 14 Απριλίου, χωρίς την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και χωρίς να έχει αποδειχθεί ποιος ήταν υπαίτιος της επίθεσης. Για την πιστοποίησή του, ο ΟΑΧΟ, προέβη σε σύσταση ειδικής ομάδας, η οποία απεστάλη στην περιοχή με σκοπό να διεξάγει έρευνα γύρω από τη εν λόγω κατηγορία. Την 1^η Μαρτίου 2019, ανακοινώθηκε το πόρισμα⁶ της έρευνας, σύμφωνα με το οποίο επιβεβαιώνεται η χρήση χημικών όπλων.

Τα δεδομένα όμως ανατράπηκαν, μετά τη δημοσίευση⁷ του ιστότοπου WikiLeaks στο τέλος του 2019, ο οποίος έδωσε στη δημοσιότητα την ηλεκτρονική αλληλογραφία ενός ερευνητή του ΟΑΧΟ που συμμετείχε στην έρευνα, και αναφέρθηκε σε ηθελημένη παραποίηση στοιχείων, με σκοπό την πρόκληση διεθνών αντιδράσεων κατά της κυβέρνησης Άσαντ. Συγκεκριμένα, υποστηρίχθηκε πως σύμφωνα με επιστημονικά στοιχεία δεν έλαβε χώρα επίθεση αερίου στη Ντούμα, και τα συμπεράσματα κατασκευάστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε το αποτέλεσμα να μοιάζει δυσμενές για τα κυβερνητικά στρατεύματα, για ένα έγκλημα που δεν διέπραξαν. Η αποκάλυψη των WikiLeaks, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των μηχανισμών που χρησιμοποιεί η Δύση για την πραγματοποίηση των γεωπολιτικών της στόχων.

Ο θλιβερός απολογισμός μιας μακροχρόνιας σύγκρουσης

Μετρούν και οι πόλεμοι…γενέθλια. Εισερχόμενος πλέον, στο δέκατο έτος του, εξακολουθεί να παίρνει νέες διαστάσεις που θέτουν σε κίνδυνο την παγκόσμια πολιτική. Πάνω από 400 χιλιάδες άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους. Περισσότεροι από το μισό πληθυσμό της Συρίας – ο οποίος πριν τον εμφύλιο ανερχόταν στα 23 εκατομμύρια – αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Κάποιοι κατόρθωσαν να φτάσουν στις γειτονικές χώρες και στην Ευρώπη, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι συνελήφθησαν, απήχθησαν ή αγνοούνται. Καθ’όλη τη διάρκεια της αναμέτρησης, σημειώθηκαν εκτεταμένες παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, όλα τα μέρη έχουν κατηγορηθεί για επίθεση εναντίων αμάχων.

Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, το 80% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Οι συριακές οικογένειες συχνά δεν είναι σε θέση να καλύψουν βασικές ανάγκες, όπως τροφή, στέγη και ιατρική περίθαλψη και επιβιώνουν εν μέρει από τη βοήθεια που παρέχεται από το εξωτερικό. Τα παιδιά δεν έχουν τη δυνατότητα να πάνε στο σχολείο. Εξαιτίας των συγκρούσεων, ένα μεγάλο μέρος της χώρας έχει μετατραπεί σε ερείπια. Εντωμεταξύ, η οικονομική κατάσταση έχει επιδεινωθεί με δραματικούς ρυθμούς, με τις τιμές να αυξάνονται ακόμα και κατά τη διάρκεια μιας ημέρας. Το νόμισμα καταρρέει, καθώς πλέον χρειάζονται 500 συριακές λίρες για ένα δολάριο, μια ισοτιμία 20 φορές μεγαλύτερη από εκείνη πριν το 2011.

Ανακωχή λόγω Covid-19

Την Πέμπτη 5 Μαρτίου 2020, η Τουρκία και η Ρωσία αποδέχτηκαν την κατάπαυση πυρός στην περιοχή Ιντλίμπ, η οποία είχε καταστεί πεδίο μαχών μετά τη στρατιωτική επιχείρηση της Τουρκίας με την κωδική ονομασία «Πηγή Ειρήνης», τον Οκτώβριο του 2019 (η τρίτη μετά την «Ασπίδα του Ευφράτη» το 2016 και την «Κλάδο Ελαίας» το 2018). Οι δύο χώρες, συμφώνησαν να δημιουργήσουν διάδρομο ασφαλείας με κοινές περιπολίες. Ο ειδικός απεσταλμένος των Ηνωμένων Εθνών για τη Συρία Γκέιρ Πέντερσεν, ζήτησε την Τρίτη 24 Μαρτίου, άμεση κατάπαυση του πυρός σε ολόκληρη τη χώρα, η οποία θα επιτρέψει μία «καθολική προσπάθεια» για την καλύτερη αντιμετώπιση της πανδημίας. Επιπλέον, έκανε λόγο για απελευθέρωση κρατουμένων στη Συρία, επικαλούμενος ανθρωπιστικούς λόγους, ζητώντας ακόμη την άμεση πρόσβαση των ιατρών σε εγκαταστάσεις κράτησης, ώστε να διασφαλιστεί ότι παρέχεται σ’αυτούς η απαραίτητη ιατρική περίθαλψη.

Ο λαός της Συρίας είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στον ιό, καθώς πολλές εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης έχουν καταστραφεί. Επιπλέον, μεγάλο μέρος του πληθυσμού διαβιεί σε ακατάλληλους προσφυγικούς καταυλισμούς που ευνοούν τη διασπορά της νόσου. «Υπάρχει έλλειψη βασικού ιατρικού εξοπλισμού και επαγγελματιών υγείας», ανέφερε ο Πέντερσεν, επισημαίνοντας πως για να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος απαιτείται μια διαρκής περίοδος ηρεμίας στη χώρα, που θα τηρηθεί απο όλα τα μέρη.

Ενός πολέμου…μύρια έπονται

Η Συρία, έχει καταστεί ένα πεδίο σκληρού ανταγωνισμού στην παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, χρησιμοποιούν ένα απομακρυσμένο από τα εδάφη τους πεδίο σύγκρουσης, δομημένο γύρω από την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους. Είναι γεγονός, πως η τωρινή εμπόλεμη κατάσταση ενισχύει έναν φαύλο κύκλο βίας, και δεν σχετίζεται πλέον με τα αιτήματα του συριακού λαού.

Κανείς δεν γνωρίζει εάν και πότε θα σιγήσουν τα όπλα στη Συρία. Ούτε και πώς θα διαμορφωθεί το μεταπολεμικό status quo και τι θα συνεπάγεται για την ισχύ των περιφερειακών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή. Ο Άσαντ δεν φαίνεται πρόθυμος να διαπραγματευτεί με την αντιπολίτευση, η οποία ζητά την παραίτησή του ως μέρος οποιασδήποτε διευθέτησης. Όμως ακόμα και αν το καθεστώς Άσαντ κατορθώσει να κερδίσει τις εναπομένουσες περιοχές που ελέγχονται από τις αντάρτικες ομάδες, η διακυβέρνηση είναι ένα άλλο ζήτημα. Με την πάροδο του χρόνου, παρατηρείται όλο και πιο έντονα μια τάση ματαίωσης κάθε προσπάθειας που θα μπορούσε να οδηγήσει στην ειρήνη. Οι συνεχείς διεθνείς παρεμβάσεις, συντελούν στην ανατροφοδότηση των μηχανισμών που εντείνουν σε αδιέξοδο. Εν τέλει, μόνο ένα πράγμα δείχνει να μεταβάλλεται – δυστυχώς προς το χειρότερο, και αυτό είναι η τραγωδία του λαού της Συρίας.

Υποσημειώσεις:

1) Με τον όρο Αραβική Άνοιξη ονομάστηκε ένα κύμα διαδηλώσεων και διαμαρτυριών που εκδηλώθηκε από το Δεκέμβριο του 2010 στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, με κύριο αίτημα την ανατροπή της κυβέρνησης. Σύνθημα των διαδηλωτών υπήρξε το «ο λαός θέλει να πέσει το καθεστώς»

2) Kenneth Waltz, «Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής», Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2011

3) Ένας από τους δύο μεγαλύτερους κλάδους του Ισλάμ, που προέκυψε ύστερα από τη διαμάχη για τη διαδοχή του Προφήτη Μωάμεθ μετά το θάνατό του. Οι Σιίτες, θεωρούν τον Αλή, γαμπρό και εξάδελφο του Μωάμεθ, ως διάδοχο του στην ηγεσία της Μουσουλαμνικής κοινότητας, σε αντίθεση με τους Σουννίτες,οι οποίοι δίνουν έμφαση στην παράδοση, στη Σούνα του Προφήτη, και στην τήρηση των Κορανικών γραφών.

4) Οι Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF), αποτελούν μια πολυεθνική και πολυθρησκευτική συμμαχία που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του συριακού εμφυλίου πολέμου (Οκτώβριος 2015), στην οποία συμμετέχουν Κουρδικές, Αραβικές, Ασσυριακές, Αρμένικες, Τουρκμένικες και Καυκάσιες πολιτοφυλακές. Αποστολή του, είναι ο αγώνας για τη δημιουργία μιας δημοκρατικής και ομοσπονδιακής Συρίας, κατά μήκος των εδαφών της περιοχής Ροζάβα στη Βόρεια Συρία.

5) https://www.opcw.org/media-centre/news/2020/04/opcw-releases-first-report-investigation-and-identification-team

6) https://www.opcw.org/media-centre/news/2019/03/opcw-issues-fact-finding-mission-report-chemical-weapons-use-allegation

7) https://wikileaks.org/opcw-douma/document/Internal-OPCW-E-Mail/page-1/#pagination

Βιβλιογραφία:

Ειρήνη Χειλά, «Οι Διεθνείς Συγκρούσεις στον 21^ο αιώνα: Ζητήματα Θεωρίας και διαχείρισης», Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2013

Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, «Η Διεθνής Πολιτική στον 21^ο αιώνα», Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2008

Δημήτρης Καιρίδης, «Εθνικισμός: Εθνοτικές Συγκρούσεις και Διεθνείς Σχέσεις», Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Δεύτερη Έκδοση, Αθήνα 2016

Kenneth Waltz, «Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής», Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2011

Διαδικτυακές πηγές:

https://www.euronews.com/2020/03/15/syria-enters-its-tenth-year-of-war

https://apnews.com/6c4411b17c8cff0c6052e029a9437b7a

https://abcnews.go.com/International/wireStory/syria-war-rumbles-10th-year-fueling-global-chaos-69602433