Ριζοσπαστικό Ισλάμ και Βαλκάνια

Γράφει ο Γιώργος Σχοινάς, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ

 

Η εμφάνιση του ισλαμικού στοιχείου στην περιοχή των Βαλκανίων είναι αποτέλεσμα της οθωμανικής κατάκτησης, που ξεκίνησε τον 14^ο αιώνα και ολοκληρώθηκε το 1453 με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. (Στασινόπουλος, 2019) Την πρώιμη οθωμανική περίοδο, αυτοί που μετέφεραν την ισλαμική πίστη στην βαλκανική χερσόνησο ήταν οι δερβίσηδες, ένα μουσουλμανικό μοναστικό δόγμα. Αυτοί και κυρίως το τάγμα των Μπεκτασήδων πρωτοστάτησαν στην ισλαμική εξάπλωση και στην ίδρυση του θεσμού των γενίτσαρων. Οι μπεκτασήδες υποστήριζαν ένα μετριοπαθές Ισλάμ, με έντονα χριστιανικά στοιχεία, ένα μείγμα ισλαμικού μυστικισμού με χριστιανικές λαϊκές παραδόσεις. Είναι λοιπόν κάτι ανάμεσα σε Ισλάμ και χριστιανισμό, χωρίς δογματικά και ριζοσπαστικά στοιχεία. (Στασινόπουλος, 2019)

Από την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στα Βαλκάνια και έπειτα όμως αυτή η κατάσταση ξεκινάει να μεταβάλλεται και εισάγονται ριζοσπαστικά στοιχεία στην ισλαμική πίστη. Αυτά προέρχονται από τις χώρες της Μέσης Ανατολής, όπου κυριαρχεί το δόγμα του σαλαφισμού, το οποίο υποστηρίζει μια ριζοσπαστική ανάγνωση του Κορανίου. Ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας έγινε αφορμή για τη συρροή πολλών μουσουλμάνων μαχητών από χώρες της Μέσης Ανατολής. Στην Βοσνία ιδρύθηκε και η μουσουλμανική ταξιαρχία El Mujahid. (Koppa, 2020) Το φαινόμενο αυτό έγινε σε αρκετές περιπτώσεις με την ευλογία των ΗΠΑ, οι οποίες μη θέλοντας να εμπλακούν στον πόλεμο αρχικά, θεώρησαν την εισροή ξένων μαχητών ως ένα μέσο ισοσκέλισης των δυνάμεων των εμπόλεμων παρατάξεων. (Azinovic, 2015) ) Με πρωτοβουλία κυρίως της Σαουδικής Αραβίας ήρθαν στα Βαλκάνια βετεράνοι του πολέμου του Αφγανιστάν. Υπήρχε η πεποίθηση ότι τα Βαλκάνια θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα νέο Αφγανιστάν και τα ισλαμιστικά όπλα να νικήσουν. Την θέση των σοβιετικών κομμουνιστών στην εδώ περίπτωση έπαιρναν οι Σέρβοι εθνικιστές. (Deliso, 2007) Επίσης το Ιράν πρόσφερε υπηρεσίες εκπαίδευσης στελεχών και οικονομική βοήθεια στην Βοσνία. (Koppa, 2020) Ταυτόχρονα υπήρχε εισροή κεφαλαίων από χώρες της Μέσης Ανατολής προς την Βοσνία και άλλων ειδών υλική και πνευματική βοήθεια. (Μητσίδης, 2018). Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η Ανώτατη Επιτροπή για τη συλλογή δωρεών για τους Μουσουλμάνους της Βοσνίας, που ιδρύθηκε στη Σαουδική Αραβία και πρόσφερε ανάμεσα στο 1992 και το 1996, 356 εκατομμύρια δολάρια μέσω φιλανθρωπικών οργανώσεων, πολλές από τις οποίες ήλεγχε ο ίδιος ο Οσάμα Μπιν Λάντεν. (Deliso, 2007)
Ουσιαστικά όλη αυτή η βοήθεια που προσφέρθηκε από τα κράτη της Μέσης Ανατολής μέσω ΜΚΟ και φιλανθρωπικών οργανώσεων είχαν ως στόχο να αυξήσουν την επιρροή τους στην περιοχή και να διαδώσουν το ακραίο δόγμα του σαλαφισμού. Στόχευε δηλαδή να μετατρέψει την περιοχή των Βαλκανίων σε ένα φυτώριο τζιχαντιστών μαχητών, ένα ισλαμιστικό προπύργιο μέσα στην Ευρώπη. Σε ορισμένες περιπτώσεις το πέτυχε, δημιουργώντας θύλακες του ριζοσπαστικού Ισλάμ στην περιοχή, οι οποίοι σήμερα πιστεύεται ότι μπορούν να δημιουργήσουν ζήτημα ασφάλειας στην Ευρώπη. Επίσης από αυτές τις περιοχές, επηρεασμένοι από τα ακραία δόγματα, αλλά και λόγω της κοινωνικής και οικονομικής υπανάπτυξης που επικρατεί στα βαλκανικά κράτη, αναχωρούν και οι περισσότεροι μαχητές που πολεμούν στο πλευρό του ISIS. Τα Βαλκάνια, ενώ αρχικά εισήγαγαν Ισλαμιστές μαχητές από την Μέση Ανατολή, τώρα πλέον τους εξάγουν, στέλνοντάς τους στα μέτωπα της Συρίας και του Ιράκ.
Η Αλβανία, το Κόσοβο και η Βοσνία, που έχουν μεγάλα ποσοστά μουσουλμανικού πληθυσμού συγκαταλέγονται στις πέντε χώρες με τους περισσότερους αναχωρήσαντες για τα μέτωπα της Μέσης Ανατολής. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι νέοι άνθρωποι, ανάμεσα στα 20 και 35 τους χρόνια, κυρίως προέρχονται από αγροτικές περιοχές και είναι ανειδίκευτοι εργάτες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Το ποινικό παρελθόν και η εγκληματικότητα επίσης συγκαταλέγονται στα κοινά στοιχεία αυτών των ανθρώπων. Στο Κόσοβο, το 40% των μαχητών έχουν βεβαρημένο ποινικό μητρώο. Η επιστράτευσή τους γίνεται κυρίως στις απομακρυσμένες κοινότητες που κυριαρχούν οι ακραίες ερμηνείες του Ισλάμ, σε αντίστοιχα τζαμιά των πόλεων αλλά και μέσω διαδικτύου. (Beslin, Ignjatijevic, 2017)
Σύμφωνα με τις σερβικές υπηρεσίες ασφαλείας, από το 2012 έως το 2016 πενήντα Σέρβοι Ισλαμιστές, συμπεριλαμβανομένων γυναικών και παιδιών, ταξίδεψαν στην Συρία και το Ιράκ. Πιστεύεται ότι τουλάχιστον πέντε από αυτούς έχουν σκοτωθεί στον πόλεμο. Η Βοσνία από την άλλη αποτελεί τον κύριο εξαγωγέα της περιοχής. Εκτιμάται ότι στο πλευρό του ISIS πολεμούν 200 με 320 Βόσνιοι, ενώ 50 έχουν σκοτωθεί, 60 έχουν γυρίσει στη Βοσνία και 40 έχουν αντιμετωπίσει ποινικές κατηγορίες για αυτή τους την δράση. Στην περίπτωση της Αλβανίας εκτιμάται ότι από το 2015 έως το 2017 έχουν φύγει από τη χώρα με προορισμό τα μέτωπα της Μέσης Ανατολής από 50 έως 150 άτομα, ενώ την προηγούμενη περίοδο 2013 με 2014 άλλα 50 με 90, με προορισμό τη Συρία. Έξι με οκτώ από αυτούς εκτιμάται ότι έχουν σκοτωθεί, ενώ 22 με 28 ότι έχουν γυρίσει στη χώρα. (Migration Research Institute) Οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας εκτιμούν ότι λειτουργούν 89 παράνομα μουσουλμανικά τεμένη, που χρησιμοποιούνται ως κέντρα κατήχησης και στρατολόγησης νέων τζιχαντιστών. (Τζίμας, 2015) Το Κόσοβο, που έχει βαθύτερες σχέσεις από την Αλβανία με τον σαλαφισμό και το ακραίο Ισλάμ, έχει «προσφέρει» περίπου 314 πολίτες του (ανάμεσά τους 44 γυναίκες και 28 παιδιά) στο ISIS από το 2014 έως το 2016. Περίπου 60 από αυτούς έχουν σκοτωθεί και 130 μαχητές έχουν γυρίσει στην πατρίδα τους. Εάν αναλογιστούμε ότι ο πληθυσμός του Κοσόβου είναι 1.8 εκατομμύρια άνθρωποι, η χώρα αποτελεί τον μεγαλύτερο εξαγωγέα τζιχαντιστών στην Ευρώπη. Τέλος, η Βόρεια Μακεδονία έρχεται τελευταία σε αριθμό τζιχαντιστών μαχητών. Πιστεύεται ότι έχουν αναχωρήσει περίπου 12 άτομα, από τα οποία έχουν σκοτωθεί 6 με 10. Άλλες μελέτες ανεβάζουν πολύ τον αριθμό αυτό, εκτιμώντας ότι έχουν αναχωρήσει μέχρι και 100 άτομα ενώ έχουν επιστρέψει στη Βόρεια Μακεδονία 70, ενώ 11 άτομα έχουν καταδικαστεί για πράξεις που σχετίζονται με δράσεις τζιχαντιστών στην Συρία και το Ιράκ. (Migration Research Institute)
Πέραν από αυτούς που αναχωρούν από τα Βαλκάνια για να πολεμήσουν στα μέτωπα της Μέσης Ανατολής, ένα άλλο ζήτημα που απασχολεί τις βαλκανικές και ευρύτερα ευρωπαϊκές δυνάμεις ασφαλείας είναι αυτό των μαχητών που επιστρέφουν. Κάποιοι δηλαδή, που αφού πολέμησαν για κάποιο διάστημα στο πλευρό του ISIS ή κάποιας άλλης οργάνωσης, αποφασίζουν να επιστρέψουν στην περιοχή των Βαλκανίων και στην πατρίδα τους. Υπολογίζεται ότι μέχρι το 2018 περίπου 330 μαχητές έχουν επιστρέψει στην περιοχή των Βαλκανίων, το μεγαλύτερο νούμερο σε ολόκληρη την Ευρώπη. (Shtuni, 2018) Ο κίνδυνος που έγκειται σε αυτές τις επιστροφές είναι κυρίως ιδεολογικός. Το ISIS έχει χάσει το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης και των εδαφών του. Αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να προσανατολιστεί στην διάδοση της εξτρεμιστικής του ιδεολογίας σε άλλα μέρη. Οι μαχητές του που έχουν επιστρέψει στην πατρίδα τους είναι τα καταλληλότερα άτομα για αυτή τη δουλειά. Έχουν τόσο την ιδεολογική όσο και την πρακτική γνώση για να μυήσουν και να εκπαιδεύσουν νέα μέλη. Βέβαια η έρευνα έχει δείξει ότι υπάρχει και ένα ποσοστό μαχητών που επέστρεψαν επειδή έχουν μετανιώσει για την δράση τους.  (Kursani, 2018)
Η περιοχή των Βαλκανίων αποτελεί το γεωπολιτικό σύνορο Ανατολής και Δύσης, δυτικού και ισλαμικού κόσμου. Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό τους συνυπάρχουν πολλοί πολιτισμοί, κουλτούρες, γλώσσες και θρησκείες. Η παρουσία του Ισλάμ μέσα σε αυτό το μωσαϊκό είναι έντονη. Λόγω της άσχημης οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης όμως και των εξωτερικών παρεμβάσεων τρίτων χωρών, κυρίως των κρατών του Κόλπου και της Τουρκίας, αυξάνονται τα τελευταία χρόνια οι φωνές του ριζοσπαστικού Ισλάμ στα Βαλκάνια, φωνές που πήραν απειλητική μορφή με την επιστράτευση και αποστολή μαχητών στα μέτωπα της Μέσης Ανατολής στο πλευρό του ISIS και άλλων ακραίων οργανώσεων. Παρόλη την πτώση της ισχύος του ISIS και της ήττας του στα πεδία των μαχών, το φαινόμενο παραμένει ανησυχητικό. Αυτό διότι στην σημερινή γεωπολιτικά ανάστατη εποχή, όπου οι ισορροπίες είναι λεπτές και η παγκόσμια ισχύς αναδιαμορφώνεται σε έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς, η περιοχή των Βαλκανίων έχει τεράστια σημασία, τόσο για τους ισχυρούς αυτού του κόσμου, όσο και για τις αναδυόμενες περιφερειακές δυνάμεις. Σε αυτά τα πλαίσια η θρησκεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο αύξησης της επιρροής ενός κράτους στο εσωτερικό ενός άλλου. Ο έλεγχος των ακραίων εκφάνσεων της θρησκείας, που οδηγούν σε τρομοκρατικές ενέργειες μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κρατικούς δρώντες ως απειλή, ως ένα μέσο υβριδικού πολέμου.
Η αύξηση των ακραίων φωνών στα Βαλκάνια προκαλούν ανησυχία στα κράτη της Χερσονήσου, αλλά και στα ευρωπαϊκά. Δυνητικά μπορούν να δημιουργηθούν ζητήματα  εσωτερικής ασφάλειας λόγω αυτής της κατάστασης. Η αντιμετώπισή της είναι μια σύνθετη διαδικασία που απαιτεί την συνεργασία των βαλκανικών κρατών με ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες σε ζητήματα ασφάλειας αλλά και επίσης την εφαρμογή κοινωνικών πολιτικών που θα εντοπίζουν και θα καταπολεμούν το πρόβλημα στις κοινωνικές του ρίζες. Η οικονομική και κοινωνική άνθιση των κρατών αυτών, σε συνδυασμό με την καλλιέργεια κλίματος εμπιστοσύνης και συναδέλφωσης τόσο των πολιτικών ηγεσιών, όσο και των ίδιων των λαών είναι η λύση στο πρόβλημα της ριζοσπαστικοποίησης και του φονταμενταλισμού, και όχι η ωμή καταστολή. Ας ελπίσουμε τα επόμενα χρόνια να ληφθούν πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση.

 

Βιβλιογραφικές αναφορές

 

Ελληνόγλωσσες

Μητσίδης, Γ. (2018). Τζιχάντ και οργανώσεις στα Δυτικά Βαλκάνια. (Διπλωματική Εργασία). Ανακτήθηκε από: https://dspace.lib.uom.gr/handle/2159/22650

Στασινόπουλος, Σ. (2019). Η παρουσία του Ισλάμ στα Βαλκάνια και η σχέση του με τη σύγχρονη τρομοκρατία. (Διπλωματική Εργασία). Ανακτήθηκε από: https://dspace.lib.uom.gr/handle/2159/23889

Τζίμας, Σ. (2015, Δεκέμβριος 13). Στρατολογούν τζιχαντιστές στα Βαλκάνια. Η Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: https://www.kathimerini.gr/world/842138/stratologoyn-tzichantistes-sta-valkania/

Ξενόγλωσσες

Azinovic, V. (2015). Bosnia and Herzegovina and the Nexus with Islamist Extremism. Ανακτήθηκε από: https://www.helsinki.org.rs/doc/AI-DPC_BiH_Security_Risk_Analysis_Paper_Series%20-%205_BiH_and_the_Nexus%20_with_Islamist_Extremism.pdf

Beslin, J. & Ignjatijevic, M. (2017). Balkan foreign fighters : From Syria to Ukraine. Ανακτήθηκε από: file:///C:/Users/sxoin/OneDrive/%CE%A5%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%82/%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%80%CF%84%CF%85%CF%87%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C/%CE%91%20%CE%95%CE%9E%CE%91%CE%9C%CE%97%CE%9D%CE%9F/%CE%94%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B5%CE%AF%CF%82%20%CE%A3%CF%87%CE%AD%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%92%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1%20%CE%99%CF%83%CE%BB%CE%AC%CE%BC%20%CE%92%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/Brief%2020%20Balkan%20foreign%20fighters.pdf

Deliso, C. (2007). The Coming Balkan Caliphate : The Threat of Radical Islam to Europe and the West. Ανακτήθηκε από: file:///C:/Users/sxoin/OneDrive/%CE%A5%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%82/%CE%9C%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%80%CF%84%CF%85%CF%87%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C/%CE%91%20%CE%95%CE%9E%CE%91%CE%9C%CE%97%CE%9D%CE%9F/%CE%94%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B5%CE%AF%CF%82%20%CE%A3%CF%87%CE%AD%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82%20%CE%92%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1%20%CE%99%CF%83%CE%BB%CE%AC%CE%BC%20%CE%92%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B9%CE%B1/Christopher%20Deliso%20-%20The%20Coming%20Balkan%20Caliphate_%20The%20Threat%20of%20Radical%20Islam%20to%20Europe%20and%20the%20West%20(2007).pdf

Koppa, M. (2020). Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans: More than the Islamic factor? Ανακτήθηκε από: file:///C:/Users/sxoin/Schoinas%20Dropbox/George%20Schinas/Core%20Material/%CE%95%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C%20%CF%85%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%8C%202021/2.%20a.%20Turkey%20Gulf%20States%20and%20Iran%20in%20Western%20Balkans%20more%20than%20the%20Islamic%20factor.pdf

Kursani, S. (2018). Western Balkans Extremism Research Forum Kosovo Report. Ανακτήθηκε από: https://kosovo.britishcouncil.org/sites/default/files/erf_report_kosovo_2018.pdf

Shtuni, A. (2018). Returning Western Balkans Foreign Terrorist Fighters: Putting the challenge in Perspective. Ανακτήθηκε από: https://eeradicalization.com/returning-western-balkans-foreign-terrorist-fighters-putting-the-challenge-in-perspective/

Migration Research Institute (2018). Black Banners in the Western Balkans: Jihadis in Serbia, Bosnia, Albania, Kosovo and Macedonia. Ανακτήθηκε από: https://www.migraciokutato.hu/en/2018/01/25/black-banners-in-the-western-balkans-jihadis-in-serbia-bosnia-albania-kosovo-and-macedonia/