Ελληνικά
Γράφει ο Ιώαννης Χουλιάρας, Δόκιμος Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Ο όρος “υπερπόντια εξισορρόπηση” (offshore balancing) αναφέρεται σε μια συγκεκριμένη στρατηγική διάφορων Μεγάλων Δυνάμεων, η οποία στοχεύει στην παρεμπόδιση της επικράτησης μίας ηγεμονικής δύναμης σε έναν ορισμένο γεωγραφικό χώρο. Θεωρητικοί των διεθνών σχέσεων, όπως ο John Mearsheimer και ο Stephen Walt έχουν προτείνει την εφαρμογή της στρατηγικής αυτής εκ μέρους των ΗΠΑ ως μία πιο αποτελεσματική (σε πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο) εναλλακτική τόσο στον φιλελεύθερο παρεμβατισμό (liberal interventionism), όσο και στον απομονωτισμό (isolationism). Παρακάτω θα γίνει μία συνοπτική παρουσίαση των βασικών ιδεών της υπερπόντιας εξισορρόπησης και της ιστορικής εφαρμογής της από τους διαμορφωτές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
Το θεωρητικό υπόβαθρο
Η στρατηγική της υπερπόντιας εξισορρόπησης βασίζεται στην ρεαλιστική θεωρία των διεθνών σχέσεων. Σύμφωνα με αυτή, τα κράτη βρίσκονται και λειτουργούν μέσα σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα, εν απουσία μίας παγκόσμιας ρυθμιστικής αρχής. Η κατάσταση αυτή υποχρεώνει το κάθε κράτος να αντιμετωπίζει με επιφύλαξη τις προθέσεις των υπολοίπων κρατών και να συγκεντρώνει όση περισσότερη ισχύ (σκληρή και ήπια) είναι δυνατόν, προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Σύμφωνα με τον Mearsheimer, σκοπός των κρατών δεν είναι απλά να αποκτήσουν αρκετή ισχύ ώστε να υπερασπιστούν την εδαφική τους ακεραιότητα και τη θέση τους εντός του διεθνούς συστήματος (αμυντικός ρεαλισμός), αλλά, όντας πάντοτε αβέβαια για την ασφάλειά τους έναντι των άλλων, να φτάσουν σε ένα τέτοιο επίπεδο ισχύος, η οποία θα τους επιτρέψει να ξεπεράσουν όλους τους υπόλοιπους και να αποκτήσουν την ηγεμονία. Αυτή η κατάσταση διαρκούς ανταγωνισμού ασφαλείας οδηγεί στην αδυναμία διατήρησης του διεθνούς status quo, καθώς τα κράτη επιζητούν διαρκώς περισσότερη ισχύ και επιδιώκουν, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, να εκμεταλλευτούν τις περιστάσεις και να ξεπεράσουν τους ανταγωνιστές τους, με συνέπεια να επιδίδονται και αυτοί στην ίδια προσπάθεια (επιθετικός ρεαλισμός). Ο τελικός σκοπός κάθε κράτους, σύμφωνα με τον επιθετικό ρεαλισμό, είναι να καταστεί ο ηγεμόνας του συστήματος.
‘Ομως, κανένα κράτος, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, δεν κατόρθωσε να αποκτήσει την παγκόσμια ηγεμονία. Ο Mearsheimer και ο Walt εντοπίζουν την αιτία στην αδυναμία των κρατών να προβάλλουν ισχύ διαμέσου των ωκεανών (“ανασχετική δύναμη του νερού”). Οι μεγάλες υδάτινες μάζες, οι οποίες χωρίζουν τις ηπείρους του πλανήτη, καθιστούν εξαιρετικά δύσκολο, έως αδύνατον, για τα κράτη όλων των χρονικών περιόδων να κυριαρχήσουν στο διεθνές σύστημα. Το Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, παρόλο που περιγράφεται συχνά ως “η ηγεμονική δύναμη του 19ου αιώνα”, δεν κατάφερε ποτέ, όντας νησιωτικό κράτος, να ελέγξει την ηπειρωτική Ευρώπη ή τις κεντρικές περιοχές της Ευρασίας (η κατά τον Halford Mackinder “Heartland”), ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες ελέγχουν σήμερα την Βορειοανατολική Ασία ή την Ευρώπη, παρά την αδιαμφισβήτητη στρατιωτική υπεροχή τους. Καθώς λοιπόν ο στόχος της παγκόσμιας ηγεμονίας είναι ανέφικτος, τα κράτη στοχεύουν στην απόκτηση της περιφερειακής ηγεμονίας στον δικό τους γεωγραφικό χώρο.
Από τη στιγμή που κάποιο κράτος καταφέρει να καταστεί ο περιφερειακός ηγεμόνας, επόμενος στόχος του είναι να εμποδίσει την ανάδειξη ηγεμόνων σε άλλες περιφέρειες. Η ανησυχία αυτή πηγάζει από την εγγενή καχυποψία των κρατών για τις μεταξύ τους προθέσεις, λόγω της φύσης του διεθνούς συστήματος. Ένας περιφερειακός ηγεμόνας αποτελεί δυνητική απειλή, καθώς μπορεί να απειλήσει την ασφάλεια του κράτους μέσω της συμμαχίας με γεωγραφικά γειτονικές χώρες του γεωπολιτικού αντιπάλου(πχ. οι επαφές Γερμανίας – Μεξικού κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, προκειμένου να εξουδετερωθούν οι ΗΠΑ) και να θέσει σε κίνδυνο τα συμφέροντά του. Επειδή η παγκόσμια ηγεμονία όπως προαναφέρθηκε δεν είναι εφικτή, ο μόνος τρόπος να εμποδιστεί ο επίδοξος περιφερειακός ηγεμόνας είναι η συμμαχία με άλλα κράτη της περιοχής και η παροχή υποστήριξης σε αυτά, αν δεν έχουν αρκετή ισχύ για να σταματήσουν την ανερχόμενη δύναμη. Αυτό ακριβώς είναι η υπερπόντια εξισορρόπηση, η αποτροπή της επικράτησης μιας άλλης δύναμης σε μία μακρινή γεωγραφική περιφέρεια, από την οποία το κράτος χωρίζεται μέσω θάλασσας.
Η υπερπόντια εξισορρόπηση και οι ΗΠΑ
Οι ΗΠΑ αποτελούν, κατά τον Mearsheimer, μοναδική περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία, καθώς είναι το μόνο κράτος που πέτυχε να κατακτήσει πραγματικά την περιφερειακή ηγεμονία. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, λόγω της οικονομικής ανάπτυξης, της εδαφικής εξάπλωσης και των νικών τους εναντίον ευρωπαϊκών δυνάμεων, όπως η Ισπανία και η Βρετανία, οι ΗΠΑ αποτελούσαν την ηγεμονική δύναμη του Δυτικού Ημισφαιρίου. Έχοντας επιτύχει την κυριαρχία στην αμερικανική ήπειρο (τα υπόλοιπα κράτη της οποίας δεν αποτελούσαν σημαντικές δυνάμεις) και ξεπεράσει τις εσωτερικές κρίσεις, όπως ο εμφύλιος πόλεμος (1861 -1865) που απείλησαν την συνοχή του αμερικανικού κράτους, οι ΗΠΑ στράφηκαν στην παρεμπόδιση της επίτευξης περιφερειακής ηγεμονίας από άλλες ανερχόμενες δυνάμεις σε Ευρώπη και Ασία.
Μπορούν να εντοπιστούν τρεις ιστορικές περιπτώσεις στις οποίες οι ΗΠΑ εφάρμοσαν τη στρατηγική της υπερπόντιας εξισορρόπησης: 1914 – 1918 (Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος), κατά τον οποίο οι ΗΠΑ με την παρέμβασή τους εμπόδισαν την κυριαρχία της Γερμανίας στην Ευρώπη, 1941 – 1945 (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος), όταν οι ΗΠΑ απέτρεψαν ξανά την γερμανική επικράτηση στην Ευρώπη και εμπόδισαν την Ιαπωνία από το να επιτύχει το ίδιο στην Ανατολική Ασία και 1945 – 1991, με τις ΗΠΑ για μία ακόμη φορά να αποκρούουν την προσπάθεια της ΕΣΣΔ να αποκτήσει την ηγεμονία σε Ευρώπη, Ανατολική Ασία και Περσικό Κόλπο, μέσω της τοποθέτησης στρατευμάτων και της δημιουργίας περιφερειακών συμμαχιών, όπως το NATO, το CENTO και το SEATO. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι ΗΠΑ προσπάθησαν αρχικά να μεταφέρουν το βάρος της αποτροπής σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη (κυρίως Ηνωμένο Βασίλειο και Γαλλία) και όταν κατέστη φανερό πως αυτά μόνα τους δεν ήταν ικανά να εμποδίσουν τους επίδοξους ηγεμόνες, παρενέβησαν με τις δικές τους δυνάμεις.
Συμπερασματικά, η υπερπόντια εξισορρόπηση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αμερικανική διπλωματική ιστορία, καθώς οι ΗΠΑ μέσω αυτής απέτρεψαν τις τρεις ανερχόμενες δυνάμεις του εικοστού αιώνα, την Γερμανία, την Ιαπωνία και την ΕΣΣΔ από το να πετύχουν την ηγεμονία σε στρατηγικής περιοχές του πλανήτη και εξασφάλισαν την κυριαρχία τους στην αμερικανική ήπειρο και το Δυτικό Ημισφαίριο.
Πηγές
Mearsheimer, J. (2001). Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Εκδόσεις Ποιότητα, pp.473-524.
Waltz, K. (1959). Ο Άνθρωπος, το Κράτος και ο Πόλεμος. 18th ed. Εκδόσεις Ποιότητα, pp.293-302.
Richards, A. (2017). Can America Give Offshore Balancing a Chance?. Center for International Maritime Security. [online] Available at:http://cimsec.org/can-america-give-offshore-balancing-chance/32531.