Δημοψήφισμα στην Τουρκία: Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον

Γράφει ο Βασίλης Παπαγεωργίου, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ

Στις 16 Απριλίου 2017 οι πολίτες της Τουρκίας ψήφισαν και αποφάσισαν με οριακή πλειοψηφία (51,4% έναντι 48,6% με συμμετοχή που άγγιξε το 86% των πολιτών)[1] την αλλαγή του Τουρκικού Συντάγματος του 1980 και τη μετατροπή του πολιτεύματος από Προεδρευομένη Δημοκρατία σε Προεδρική Δημοκρατία. Οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις (ένα πακέτο 18 άρθρων) τις οποίες και υπερψήφισε ο Τουρκικός λαός, αφορούν, ως επί το πλείστον, τη συγκέντρωση των εκτελεστικών εξουσιών και τυπικά πλέον γύρω από το πρόσωπο του Προέδρου Ερντογάν αλλάζοντας ουσιαστικά τη μορφή -αλλά και το πνεύμα- του πολιτεύματος που είχε εγκαθιδρύσει ο Κεμάλ Ατατούρκ το 1923.

Οι μεταρρυθμίσεις, οι οποίες έχουν ξεκινήσει ήδη, αναμένεται να πραγματοποιηθούν σε τρία στάδια με χρονικό ορίζοντα το 2019. Το πρώτο στάδιο αφορά τη θέση του Προέδρου στην κυβέρνηση, συγκεκριμένες δομικές αλλαγές στο Ανώτατο Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων (Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ή HSYK) καθώς και την παύση των στρατοδικείων.[2] Πιο συγκεκριμένα αίρεται η ρήτρα αμεροληψίας και συνεπώς ο Τούρκος Πρόεδρος μπορεί να αποτελεί και τυπικά πλέον μέλος του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP). Μέσα σε 30 ημέρες από τη δημοσίευση των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (Resmi Gazete), το προαναφερθέν HSYK μετονομάστηκε σε Συμβούλιο Δικαστών και Εισαγγελέων (Hâkimler ve Savcılar Kurulu ή HSK)[3] παραλείποντας τον χαρακτηρισμό του οργάνου ως «Ανώτατο», ενώ τα μέλη του μειώθηκαν από 22 σε 13.[4] Ο Υπουργός Δικαιοσύνης, ο οποίος ηγείται του Συμβουλίου, καθώς και ο Υφυπουργός, αποτελούν αυτόματα μέλη του HSK, ενώ 4 μέλη προέρχονται από επιλογή του Προέδρου και άλλα 7 μέλη από επιλογή του Κοινοβουλίου.[5]

Το επόμενο στάδιο της διαδικασίας αφορά μια μεταβατική περίοδο έξι μηνών από την ημέρα της δημοσίευσης των αποτελεσμάτων στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, στάδιο το οποίο διανύουμε ήδη, όπου το Κοινοβούλιο θα επεξεργάζεται και θα πραγματοποιεί αλλαγές σε πλήθος νόμων (περίπου 2000 νόμοι αναμένεται να τροποποιηθούν) βάσει των παραπάνω συνταγματικών αλλαγών.[6] Η περίοδος αυτή αποτελεί ένα σημαντικό προπαρασκευαστικό βήμα για την πλήρη εφαρμογή της συνταγματικής αναθεώρησης, η οποία θα πραγματοποιηθεί ολοκληρωτικά το 2019, όπου αναμένονται οι επόμενες προεδρικές εκλογές.[7] Το αξιοσημείωτο είναι πως το 2019 αναμένεται να πραγματοποιηθούν τρεις διαφορετικές εκλογές, προεδρικές, βουλευτικές αλλά και δημοτικές, με τη νέα συνταγματική αναθεώρηση να ορίζει τη διενέργεια προεδρικών και βουλευτικών εκλογών από κοινού στις 3 Νοεμβρίου του 2019.[8] Αυτό δεν θα πρέπει να αποκλείει το σενάριο να πραγματοποιηθούν πρόωρες εκλογές εφόσον κριθεί αναγκαίο και ψηφιστεί κάτι τέτοιο από το Κοινοβούλιο.[9] Με το πέρας των διπλών εκλογών του Νοεμβρίου του 2019, οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις θα ολοκληρωθούν πλήρως μέσα σε διάστημα 6 μηνών.[10]

Οι πιο αξιοσημείωτες μεταρρυθμίσεις που αναμένεται να λάβουν χώρα αφορούν, μεταξύ άλλων, την κατάργηση του θεσμού του πρωθυπουργού, τη θέσπιση θέσεων αντιπροέδρου, ενώ δίνεται η δυνατότητα στον Τούρκο Πρόεδρο να διορίζει κυβερνητικούς αξιωματούχους και υπουργούς, να εκδίδει διατάγματα καθώς και να κηρύσσει καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Επίσης, αναμένεται η αύξηση των βουλευτών από 550 σε 600, ενώ το Κοινοβούλιο θα μπορεί να διεξάγει έρευνα κατά του Προέδρου με πλειοψηφία δύο τρίτων. Τέλος, η θητεία του Προέδρου θα έχει όριο τις 2 πενταετίες (2 θητείες).[11]

Οι παραπάνω μεταρρυθμίσεις έρχονται απλώς να επιβεβαιώσουν και de jure, την de facto κατάσταση που έχει διαμορφωθεί τα τελευταία 8-10 χρόνια, αρχής γενομένης από το δημοψήφισμα της 21^ης Οκτωβρίου 2007, όπου με ένα ποσοστό της τάξεως του 69%, οι τούρκοι πολίτες αποφάσισαν την άμεση εκλογή του Προέδρου από τον ίδιο το λαό.[12] Οι κοινωνικές και πολιτικές βάσεις της νέας πραγματικότητας οι οποίες είχαν ξεκινήσει να μπαίνουν από το 2007, έγιναν πιο ευδιάκριτες όταν το 2014 εκλέχθηκε Πρόεδρος της Τουρκίας ο Ερντογάν. Έκτοτε, ο Τούρκος Πρόεδρος έχει κατηγορηθεί για έντονη παρεμβατική και αυταρχική συμπεριφορά σε όλα σχεδόν τα θέματα που άπτονται της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής.[13] Η πρωτοβουλία του για την μετατροπή του πολιτεύματος και την αλλαγή του συντάγματος έχει σχολιαστεί αρνητικά από τα διεθνή ΜΜΕ καθώς υπογραμμίζεται το γεγονός ότι η εφαρμογή ενός Προεδρικού συστήματος σε μια χώρα χωρίς ανεξάρτητη δικαστική λειτουργία και ελευθερία του τύπου (καταλαμβάνει μόλις τη 151^η θέση σε σύνολο 180 χωρών στο σχετικό δείκτη ελευθερίας του τύπου των «Ρεπόρτερ χωρίς σύνορα»)[14] και πρακτικά με απουσία μηχανισμών «ελέγχου και ισορροπιών» (checks and balances), αποτελεί το κύκνειο άσμα για τη δημοκρατία στην Τουρκία.[15]

Αν και «η Τουρκία δεν ήταν ποτέ ακριβώς δημοκρατία»[16] η de facto κυριαρχία του Ερντογάν στην εσωτερική πολιτική σκηνή είναι αδιαμφισβήτητη. Παρ’όλα αυτά δεν θα πρέπει να προσωποποιούμε απόλυτα τον Ερντογάν με την κοινωνικοπολιτική αλλαγή που υφίσταται αυτήν τη στιγμή η Τουρκία. Ο Ερντογάν αποτελεί φορέα αυτής της αλλαγής και δεν αποτελεί την ίδια την αλλαγή που βιώνει η Τουρκία.[17] Παρά το γεγονός ότι έχει καταφέρει με αξιοσημείωτο τρόπο να θέσει τις βάσεις για την μετατροπή της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας στη γείτονα χώρα, ο Ερντογάν αποτελεί απλώς έναν εκφραστή-φορέα (σαφέστατα τον πιο πετυχημένο) μιας ιδεολογίας που ξεκινάει να διαμορφώνεται από την 1η Τουρκική Εθνοσυνέλευση το 1920.[18] Εν αντιθέσει με την ιδρυτική φιλοσοφία της Τουρκικής Δημοκρατίας την οποία πρέσβευε η 1^η ομάδα με επικεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), η 2^η ομάδα της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης υποστήριζε, μεταξύ άλλων, την εκλογή του Προέδρου απευθείας από το λαό, καθώς και την υιοθέτηση φιλελεύθερων αρχών όσον αφορά την οικονομία.[19] Η πολιτική αυτή προσέγγιση πήρε σάρκα και οστά μέσω του νεωτεριστικού κινήματος, το οποίο με τη σειρά του προήλθε μέσα από το ισλαμικό κίνημα.[20] Η εμφάνιση του Τουργκούτ Οζάλ (Halil Turgut Özal) σηματοδότησε την πρώτη σημαντική προσπάθεια των νεωτεριστών για εφαρμογή της παραπάνω προσέγγισης. Και μολονότι ο Οζάλ κατάφερε να πετύχει ένα μέρος από τους οικονομικούς στόχους που είχε θέσει, δεν πέτυχε την εφαρμογή ενός προεδρικού συστήματος στα πρότυπα των ΗΠΑ όπως επιθυμούσε.[21] Αντίθετα, η δεύτερη γενιά των νεωτεριστών, με απόλυτο εκφραστή της τον Πρόεδρο Ερντογάν, φαίνεται πως έχει θέσει με επιτυχία τις βάσεις για τη μετάβαση σε αυτήν τη νέα πολιτειακή αλλά και κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα, με τα δημοψηφίσματα του 2007 και του 2017, να αποτελούν τα πλέον χαρακτηριστικά ορόσημα.[22] Μέσα σε 10 χρόνια, ο Ερντογάν, κατάφερε να πετύχει σε σημαντικό βαθμό το όραμα του Οζάλ, αλλά και των νεωτεριστών, για μια Τουρκία με ισχυρό πρόεδρο.

Όσον αφορά το οριακό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος[23] αυτό σηματοδοτεί ότι η κοινωνία της Τουρκίας είναι διχασμένη γύρω από τη φύση της πολιτειακής αυτής μεταβολής, ενώ αναδεικνύει τις βαθιές ρίζες της ιδεολογικοπολιτικής διαφοράς που γεννήθηκε, όπως προαναφέραμε, μαζί με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Αν συμπεράνουμε πως η κεμαλική προσέγγιση όσον αφορά το ρόλο της θρησκείας στην πολιτική αλλά και στην εν γένει ζωή του μέσου Τούρκου έχει δώσει ανεπιστρεπτί τη θέση της στο υπο-διαμόρφωση μόρφωμα, είναι σημαντικό να κατανοηθεί πως η Τουρκία είναι διχασμένη όχι τόσο λόγω της Ισλαμικής στροφής που ακολουθεί τα τελευταία χρόνια ο Τούρκος Πρόεδρος, αλλά λόγω του είδους του Ισλάμ που ο ίδιος πρεσβεύει.[24] Η πολιτική που ακολούθησε τους τελευταίους μήνες ο Ερντογάν μολονότι συσπείρωσε κάποιους γύρω από το πρόσωπό του, δίχασε τον Τουρκικό λαό, με τις φυλακίσεις που πραγματοποίησε το καθεστώς αλλά και την επιθετική ρητορική του περί τρομοκρατίας, η οποία χρησιμοποιήθηκε κατά κόρων εις βάρος όλων όσων του ασκούσαν κριτική.[25]

Η επόμενη μέρα για την Τουρκία είναι δύσκολο να προβλεφθεί με ασφάλεια. Η μεταβατική φάση στην οποία βρίσκεται αυτήν τη στιγμή η Τουρκία αναμένεται να διαρκέσει για πολλά χρόνια ακόμα, ίσως και στη μετά-Έρντογαν εποχή.[26] Φαίνεται πως οδεύουμε προς μια διαφαινόμενη παγίωση ενός δικομματικού συστήματος στην Τουρκική πολιτική σκηνή, με το AKP να εντάσσει στην ατζέντα του σημαντικό μέρος της ατζέντας του ακροδεξιού MHP (Milliyetçi Hareket Partisi), και με αντιπολίτευση το κεμαλικό, σοσιαλδημοκρατικό Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) με το φιλο-κουρδικό κόμμα HDP (Halkların Demokratik Partisi).[27] Αυτός ο δικομματισμός ενδέχεται να εγκυμονεί κινδύνους για τους γείτονες της Τουρκίας, καθώς ενδεχομένως να «αναγκάσει» την τουρκική πολιτική ελίτ να συνεχίσει την προκλητική της στάση απέναντι στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη, με σκοπό να αποκτήσει ευρύτερη νομιμοποίηση στην εσωτερική πολιτική σκηνή της Τουρκίας, τουλάχιστον μέχρι το 2019. Αντίστοιχα, από την πλευρά της αντιπολίτευσης, το χαρτί του εθνικισμού έχει ήδη χρησιμοποιηθεί στο πρόσφατο παρελθόν από τον ηγέτη του CHP, κυρίως για ψηφοθηρικούς λόγους πριν το δημοψήφισμα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως, λίγες μέρες μετά τη συνάντηση του Έλληνα πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα με τον Ερντογάν στο Πεκίνο, καταγράφηκε σωρεία παραβιάσεων στον εθνικό εναέριο χώρο (141 παραβιάσεις από τουρκικά μαχητικά) ενώ επίσης σημειώθηκαν παραβιάσεις στα χωρικά ύδατα έξω από το Αγαθονήσι.[28]

Οι πρόσφατες κινήσεις της Τουρκίας έρχονται σε αντίθεση με την ελπίδα που υπήρχε για μερική εκτόνωση της κατάστασης μετά το πέρας του δημοψηφίσματος. Εκτός των άλλων δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η Τουρκία βρίσκεται ακόμα αντιμέτωπη με σημαντικά προβλήματα στο εσωτερικό της, όπως είναι η εύθραυστη οικονομική της ανάπτυξη, η διαχείριση του κουρδικού αλλά και πλήθος άλλων ζητημάτων, υπενθυμίζοντας παράλληλα πως διαχρονικά η γειτονική μας χώρα συνηθίζει να εξάγει τα προβλήματά της στην άμεση περιφέρειά της.[29] Στο παραπάνω πλαίσιο, θα πρέπει να συνυπολογιστεί πως, με ορίζοντα το 2023 και τον εορτασμό της επετείου για τα 100 χρόνια από την ίδρυσης του σύγχρονου Τουρκικού κράτους, ο κίνδυνος για θερμό επεισόδιο στο Αιγαίο θα παραμείνει υψηλός για το επόμενο χρονικό διάστημα.

Συμπερασματικά η Τουρκία του Ερντογάν μετά το δημοψήφισμα φαίνεται να απομακρύνεται περισσότερο από τις Ευρωπαϊκές αρχές και αξίες, γεγονός το οποίο αναμένεται να προβληματίσει τις Ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ αναφορικά με το αν πραγματικά θέλουν μία τέτοια χώρα να γίνει, έστω και στο απώτερο μέλλον, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Πηγές

[1] Επίσημη ανακοίνωση Ανωτάτου Εκλογικού Συμβουλίου της Τουρκίας [Supreme Electoral Council of Turkey (YSK)]. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.ysk.gov.tr/ysk/content/conn/YSKUCM/path/Contribution%20Folders/SecmenIslemleri/Secimler/2017HO/2017HO-Ornek136.pdf, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[2] Βλ. Beklan Kulaksizoglu, “What happens now following the yes vote in the Turkish referendum”, Deutsche Welle, 18 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.dw.com/en/what-happens-now-following-the-yes-vote-in-the-turkish-referendum/a-38466341, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[3] Βλ. Επίσημη ιστοσελίδα Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων Τουρκίας. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.hsyk.gov.tr/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[4] Βλ. Milliyet.com.tr, “HSYK bitti HSK geldi”, 18 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.milliyet.com.tr/hsyk-bitti-hsk-geldi-siyaset-2434350/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[5] Βλ. Milliyet.com.tr, “HSYK bitti HSK geldi”, ο.π.

[6] Βλ. Beklan Kulaksizoglu, “What happens now following the yes vote in the Turkish referendum”, Deutsche Welle, ο.π.

[7] Ο.π.

[8] Ο.π.

[9] Ο.π.

[10] Ο.π.

[11] Βλ. BBC, “Why did Turkey hold a referendum?”, 16 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.bbc.com/news/world-europe-38883556, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[12] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Δημοψήφισμα στην Τουρκία: Η «σύγκρουση» 2 κοσμοθεωριών», Η ΑΥΓΗ, 17 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.avgi.gr/article/10937/8072586/demopsephisma-sten-tourkia-e-synkrouse-dyo-kosmotheorion, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 18/05/2017]

[13] Βλ. The Economist, “Turkey is sliding into dictatorship”, 15 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.economist.com/news/leaders/21720590-recep-tayyip-erdogan-carrying-out-harshest-crackdown-decades-west-must-not-abandon, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 18/05/2017]

[14] Βλ. BBC, “Why did Turkey hold a referendum?”, ο.π.

[15] Ο.π.

[16] Βλ. Βασίλης Νέδος, «Ο Ερντογάν απέναντι στον Κεμάλ Ατατούρκ», Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 17 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.kathimerini.gr/905558/article/epikairothta/kosmos/o-erntogan-apenanti-ston-kemal-atatoyrk, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 18/05/2017]

[17] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Δημοψήφισμα στην Τουρκία: Η «σύγκρουση» 2 κοσμοθεωριών», Η ΑΥΓΗ, ο.π.

[18] Ο.π.

[19] Ο.π.

[20] Ο.π.

[21] Ο.π.

[22] Ο.π.

[23] Τα αντιπολιτευτικά κόμματα αμφισβήτησαν το οριακό αποτελέσμα, κάνοντας λόγο για νοθεία, όμως οι προσφυγές ακυρώθηκαν από το Ανώτατο Εκλογικό Συμβούλιο της Τουρκίας (YSK). Βλ. CNN Greece, «Δημοψήφισμα Τουρκία: Νοθεία καταγγέλλει η αντιπολίτευση», 16 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.cnn.gr/news/kosmos/story/76883/dimopsifisma-toyrkia-notheia-kataggellei-i-antipoliteysi, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017] Βλ. επίσης: HuffPost Greece, «Το Ανώτατο Εκλογικό Συμβούλιο της Τουρκίας απέρριψε τις προσφυγές για ακύρωση του δημοψηφίσματος», 19 Απριλίου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.huffingtonpost.gr/2017/04/19/eidhseis-diethnes-to-anwtato-eklogiko-symbolio-ths-tourkias-prosfyges_n_16101222.html, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2017]

[24] Ο.π.

[25] Βλ. BBC, “Why did Turkey hold a referendum?”, ο.π.

[26] Βλ. Χρήστος Τεάζης, «Δημοψήφισμα στην Τουρκία: Η «σύγκρουση» 2 κοσμοθεωριών», Η ΑΥΓΗ, ο.π.

[27] Ο.π.

^[28] Βλ. Βασίλης Νέδος, «Μπαράζ τουρκικών παραβιάσεων στο Αιγαίο», Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 15 Μαΐου 2017. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.kathimerini.gr/909677/article/epikairothta/ellada/mparaz-toyrkikwn-paraviasewn-sto-aigaio, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 18/05/2017]

[29] Βλ. Βασίλης Νέδος, «Ο Ερντογάν απέναντι στον Κεμάλ Ατατούρκ», Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 17 Απριλίου 2017, ο.π.