Ελληνικά
Γράφει ο Βασίλης Παπαγεωργίου, Δόκιμος Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Η Τουρκική εξωτερική πολιτική αποτελούσε ανέκαθεν ένα ενδιαφέρον ζήτημα για τους μελετητές των Διεθνών Σχέσεων και της Ασφάλειας. Ειδικά η σημερινή συγκυρία η οποία βρίσκει τη Τουρκία αντιμέτωπη με σωρεία προβλημάτων δίνει πρόσφορο έδαφος για συζητήσεις. Τα κυριότερα προβλήματα με τα οποία είναι αντιμέτωπη η γείτονα χώρα είναι τα θεμελιώδη μακροοικονομικά μεγέθη της, η αναταραχή στην ευρύτερη περιοχή της Συρίας, το προσφυγικό, και η διπλωματική κρίση με τη Ρωσία.[1]
Θα πρέπει να κρατήσουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας για τη συνέχεια της ανάλυσης μας πως τα προαναφερθέντα προβλήματα έχουν μια δυναμική σχέση και αλληλοεπηρέαζονται καθώς λίγο ως πολύ αποτελούν πτυχές του ίδιου προβλήματος.
Δε θα πρέπει επίσης να ξεχνάμε πως η Μέση Ανατολή αποτελεί μια περιοχή ιδιαίτερου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος για το νεοοθωμανικό καθεστώς του Erdoğan.[2] Τα εμπειρικά γεγονότα του παρελθόντος αποδεικνύουν πως είναι φύσει αδύνατο για το τουρκικό κράτος να αφήσει τα συμφέροντα τα οποία έχει στη συγκεκριμένη περιοχή, χωρίς να γίνει προσπάθεια επηρεασμού με έμμεσο ή άμεσο τρόπο στους υπόλοιπους δρώντες του περιφερειακού αλλά και του ευρύτερου συστήματος.
Η νεοοθωμανική προσέγγιση θεμελιώθηκε από τον τωρινό πρωθυπουργό της Τουρκίας Ahmet Davutoğlu, η οποία μεταξύ των άλλων έκανε λόγω για στενότερη αλληλεξάρτηση[3] μεταξύ των όμορων χωρών της Τουρκίας, και ειρηνική πολιτική με τους «δυόμιση εχθρούς»[4] με σκοπό να σταματήσει η Τουρκία να ασχολείται με αντιπάλους κατώτερης δυναμικής από την ίδια.[5] Οι θεωρίες περί αλληλεξάρτησης κατέρρευσαν μαζί με την πολυδιαφημισμένη πολιτική των μηδενικών προβλημάτων κυρίως λόγω Αραβικής Άνοιξης, έναν παράγοντα που ο Τούρκος ακαδημαϊκός και πολιτικός δεν είχε υπολογίσει.
Κάνοντας μια μικρή ιστορική αναδρομή θα δούμε πως κατά την αρχή του εμφυλίου στη Συρία, το τουρκικό κράτος υπέθεσε λανθασμένα πως ο Bashar al-Assad, ο Σύριος πρόεδρος, θα έπεφτε σύντομα από την εξουσία. Οι σχέσεις οι οποίες είχαν βελτιωθεί σημαντικά μεταξύ των δύο χωρών την περασμένη δεκαετία χάρη στην υιοθέτηση του δόγματος των μηδενικών προβλημάτων, κατέρρευσαν σχεδόν μέσα σε λίγες μέρες με τη στήριξη στους αντιφρονούντες Σύριους. Παρ’όλα αυτά η συνέχεια διέψευσε τις προσδοκίες της τουρκικής πολιτικής ελίτ. Ο εμφύλιος στη Συρία, σε μια περιοχή η οποία παραδοσιακά αποτελεί ένα μωσαϊκό διαφόρων πολιτισμικών και θρησκευτικών ομάδων και μειονοτήτων, αποδείχθηκε ένα πολυεπίπεδο παίγνιο με αβέβαιη εξέλιξη για όλους τους παίκτες, εσωτερικούς και εξωτερικούς.
Η Τουρκία στήριξε έμπρακτα τους αντιφρονούντες αλλά και τις τρομοκρατικές ομάδες οι οποίες μάχονταν στο Συριακό έδαφος, παρέχοντας τους εκπαίδευση και περίθαλψη, ενώ σύμφωνα με κάποιες πηγές και οπλισμό.[6],[7]
Σήμερα μετά από πέντε σχεδόν χρόνια πολέμου στη Συρία, η Τουρκία έχει γίνει αποδέκτης ενός τεράστιου προσφυγικού κύματος , το οποίο υπολογίζεται σε περισσότερο από 2,5 εκατομμύρια ανθρώπους[8] ενώ μετά την κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους Su-24 στις 24 Νοεμβρίου 2015 βρίσκεται και σε διπλωματική κρίση με τη Ρωσία η οποία ζημιώνει πολύπλευρα τη Τουρκία.
Η γείτονα χώρα ακολουθώντας την πάγια κατευθυντήρια γραμμή της, προσπαθεί σήμερα να εκμεταλλευτεί την υπάρχουσα συγκυρία, μια πρακτική που στη προκειμένη περίπτωση εγκυμονεί μεγάλο ρίσκο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί –εάν το αποδώσουμε σε ρωσικούς κύκλους- το πρωτοφανές κύμα κυβερνοεπιθέσεων το οποίο έπληξε υπουργεία καθώς και τις μεγαλύτερες τράπεζες της Τουρκίας σε λιγότερο από ένα μήνα μετά την κατάρριψη του Ρωσικού αεροσκάφους.[9] Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά κάποιες από τις συνιστώσες του προβλήματος.
Το Τουρκικό κράτος χρησιμοποιεί το προσφυγικό ως μοχλό πίεσης προς την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Γνωρίζει πως τη δεδομένη χρονική στιγμή η ΕΕ είναι εξαρτημένη σε μεγάλο βαθμό από τη Τουρκία όσον αφορά την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος. Η ίδια η Τουρκία προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τη κατάσταση, κάτι που φαίνεται να πετυχαίνει προς ώρας. Εκτός από τα υπέρογκα ποσά τα οποία ζητάει από την ΕΕ, φέτος είδαμε το ξεπάγωμα των ενταξιακών κεφαλαίων για την γειτονική μας χώρα. Είναι σημαντικό να τονίσουμε πως σε άλλες συνθήκες μια τέτοια κίνηση δεν θα λάμβανε χώρα δεδομένου της σωρείας παραβιάσεων όσον αφορά την ελευθερία του τύπου, την παρέμβαση στο έργο της κεντρικής τράπεζας με τον καθορισμό των επιτοκίων, καθώς και στα γεγονότα που αναπτύσσονται στη Νοτιοανατολική Τουρκία σε βάρος των Κούρδων.[10]
Εδώ θα πρέπει να αναφερθούμε στα συμφέροντα των υπολοίπων παικτών. Η ΕΕ βρίσκει τη βάση νομιμοποίησής της στις συνεκτικές αρχές του νεότερου Ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως η αρχή της ελευθερίας. Υποτίθεται συνεπώς πως ασπάζονται de jure τα αξιώματα που προτάσσει ο φιλελευθερισμός στις Διεθνείς Σχέσεις, ο οποίος υποτίθεται ότι θεωρεί τον άνθρωπο ως το κυριότερο συστατικό του Παγκόσμιου Διεθνούς συστήματος. Αυτό συνεπάγεται με άλλα λόγια σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, ελευθερία του λόγου, ανάγκη δημοκρατικής νομιμοποίησης κ.ο.κ. Αντί αυτού, ακολουθούν de facto το (δομικό) ρεαλιστικό δόγμα το οποίο ορίζει τα κράτη ως «μαύρα κουτιά» στα οποία οι εσωτερικές διεργασίες δεν διαδραματίζουν τον παραμικρό ρόλο όσον αφορά τη συμπεριφορά τους στα υπόλοιπα κράτη του συστήματος. Αυτή η πολιτική συνοδεύεται με συνεχή άρνηση από μέρους τους. Το γεγονός ότι οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής επιτροπής κατακρίνουν τη Τουρκία για τις παραπάνω παραβιάσεις φαίνεται να αφορά περισσότερο το τομέα της νομιμοποίησης, καθώς οι πράξεις σε επίπεδο πολιτικών αρχηγών και θεσμών διαφέρουν από τις αντίστοιχες εκθέσεις.[11]
Από τη μεριά τους οι ΗΠΑ είχαν ταχθεί ξεκάθαρα υπέρ της Τουρκίας στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ και όχι μόνο. Η επίσκεψη του Αντιπροέδρου των ΗΠΑ, Joe Biden, και οι δηλώσεις του ιδίου έδειξαν μια μάλλον συγκαταβατική στάση όσον αφορά τις πολιτικές που ακολουθεί η Τουρκία στα σύνορά της με τη Συρία. Άλλωστε αποτελεί και συμφέρον των ΗΠΑ να μην επιβιώσει πολιτικά ο Άσαντ με το πέρας του πολέμου.
Παρ’όλα αυτά φαίνεται πως αυτό μπορεί να αλλάξει. Ο Erdoğan ζήτησε από τις ΗΠΑ να επιλέξουν μεταξύ των συμμάχων τους Τούρκων και των «τρομοκρατών του Κομπανί».[12] Ο Τούρκος πρόεδρος αναφερόταν στο Κόμμα Δημοκρατικής Ένωσης Κούρδων Σύριων (PDY) τους οποίους ο Έρντογαν θεωρεί τρομοκράτες λόγω της σχέσης τους με το PKK ενώ απειλεί πως θα αποσυρθεί από τις διαπραγματεύσεις στη Γενεύη (για τον τερματισμό των εχθροπραξιών στη Συρία) σε περίπτωση συμμετοχής του στη διαπραγμάτευση. Ο Αμερικανός πρόξενος στη Τουρκία φαίνεται να είχε ζητήσει από τους Τούρκους αξιωματούχους να αποφεύγεται η αναφορά στις διαφορές που προκύπτουν σχετικά με το πώς βλέπει η κάθε χώρα το PDY γεγονός που ο Erdoğan δεν έκανε αποδεκτό και προέβη στην παραπάνω δήλωση. Οι ΗΠΑ θεωρούν ότι το PDY διαδραματίζει σημαντικό ρόλο όσον αφορά την καταπολέμηση του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ). Επιπρόσθετα φαίνεται πως έχουν συμφωνήσει με τη Ρωσία να παραμείνει ο Assad, ως μια επιλογή όχι η καλύτερη δυνατή για τις ΗΠΑ αλλά σίγουρα όχι και το χειρότερο δυνατό σενάριο έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα μετά την επιτυχημένη στρατιωτική επιχείρηση της Ρωσίας στη Συρία.[13]
Η Τουρκία όμως έχει να αντιμετωπίσει εκτός των παραπάνω και τις κατηγορίες ότι η ίδια εμπλέκεται ενεργά σε σημαντικά γεγονότα που έχουν συμβεί τους τελευταίους μήνες στην ευρύτερη περιοχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δράση της ομάδας των γκρίζων λύκων, μια παρακρατική ακροδεξιά οργάνωση με παρελθόν στη γειτονική χώρα και όχι μόνο.[14] Σύμφωνα με πηγές της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB) οι γκρίζοι λύκοι οι οποίοι συνδέονται με το «Ισλαμικό Κράτος» και δραστηριοποιούνται σε αρκετές αραβικές χώρες μεταξύ των οποίων και την Αίγυπτο, είναι πιθανοί ύποπτοι για τη τρομοκρατική ενέργεια στη χερσόνησο του Σινά στις 31 Οκτωβρίου 2015 που είχε ως αποτέλεσμα την μεγαλύτερη αεροπορική τραγωδία στην ιστορία της Ρωσίας.[15] Επιπρόσθετα ρωσικοί κύκλοι παρατηρούν πως ενδεχομένως υπάρχει σύνδεση μεταξύ γκρίζων λύκων και της τρομοκρατικής βομβιστικής επίθεσης στο Sultan Ahmet (Μπλέ Τζαμί) την 12η Ιανουαρίου 2016 σε μια τρομοκρατική επίθεση που την κατηγορούν ως υποκινούμενη με στόχο τη θυματοποίηση της Τουρκίας και την ενίσχυση της διαπραγματευτικής της δύναμης όσον αφορά το προσφυγικό και τη μάχη της ενάντια στη τρομοκρατία.[16]
Τελευταίο αλλά σημαντικό συνδετικό στοιχείο των παραπάνω αποτελεί η συνέντευξη που έδωσε ο Alparslan Çelik και οι άντρες του, οι οποίοι ισχυρίστηκαν πως σκότωσαν τους δύο πιλότους του ρωσικού μαχητικού Su-24. Καθώς η συνέντευξη διαδίδονταν ολοένα και περισσότερο, γρήγορα έγινε αντιληπτό πως στην πραγματικότητα ο Çelik είναι τούρκος πολίτης με υπερεθνικιστικό παρελθόν. Ο πατέρας του, υπηρέτησε ως δήμαρχος για το ακροδεξιό ΜΗΡ στην ανατολική τουρκική επαρχία του Elazig, ενώ ο ίδιος αποτελεί μέλος των Γκρίζων Λύκων. [17]
Τέλος οι πυροβολισμοί σε βάρος Κούρδων αμάχων στο Cizre (βρίσκεται στα σύνορα με Συρία και Ιράκ, περιοχή κουρδικών πληθυσμών) και τα βίντεο τα οποία έχουν διαρρεύσει φέρνουν τη Τουρκία και τους εταίρους της αντιμέτωπους με τη διεθνή κατακραυγή καθώς τείνει να χάσει την όποια στοιχειώδη νομιμοποίηση της έχει απομείνει για τις πράξεις της στο εσωτερικό. Στις 12 Φεβρουαρίου 2016 και σε μια προσπάθεια συντονισμού των καναλιών διανομής των πληροφοριών, ο Πρωθυπουργός ζήτησε από την κρατική τηλεόραση και το ημικρατικό πρακτορείο ειδήσεων (Α.Α.) να κρατούν κοινή γραμμή αναφορικά με τη μετάδοση των επιχειρήσεων στη Νοτιοανατολική Μικρά Ασία.[18]
Συνοψίζοντας φαίνεται πως η Τουρκία μολονότι διανύει μια περίοδο κατά την οποία η εσωτερική πολιτική έχει διαφοροποιηθεί από το Κεμαλικό παρελθόν σε ένα βαθμό, η εξωτερική πολιτική και οι κατευθυντήριες γραμμές που ακολουθούνται παραμένουν λίγο πολύ αναλλοίωτες από την εποχή του Κεμάλ μέχρι και τη σημερινή. Η παραδοσιακή της τακτική να χτυπάει σε περιόδους αστάθειας τους γείτονες (Κυπριακό, Ίμια) με σκοπό να μειώνει το κόστος για την ίδια και να επιτυγχάνει τα μέγιστα δυνατά οφέλη φαίνεται πως παραμένει στο προσκήνιο. Όμως φαίνεται πως ο Erdoğan είναι ακόμα επηρεασμένος από το «μεθύσι» της μεγάλης εκλογικής του νίκης στις αρχές του Νοεμβρίου 2015. Ενώ η πολιτική του να φυλακίζει όλους όσους εκφράσουν τη διαφωνία τους απέναντι στις πρακτικές του, είτε είναι Γκιουλενικοί είτε όχι, συνέβαινε λίγο ως πολύ και από Κεμαλικές κυβερνήσεις στο παρελθόν, η Τουρκία όσον αφορά την εξωτερική πολιτική, φαίνεται να ακολουθεί μία πιο τυχοδιωκτική και επικίνδυνη πορεία. Οι νεοοθωμανικές βλέψεις που οραματίζονται τη Τουρκία ως έναν περιφερειακό ηγεμόνα έχουν παραμείνει προς ώρας βλέψεις, και η ρητορική ενός περιφερειακού ηγεμόνα δεν αρκεί από μόνη της για να ανέβει η Τουρκία τα σκαλοπάτια ισχύος τα οποία διακαώς επιθυμεί.
[1] Βλ. DIXON H. ‘Turkey’s economy threatened on many fronts’, Reuters, 7 Δεκεμβρίου 2015. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://blogs.reuters.com/hugo-dixon/2015/12/07/turkeys-economy-threatened-on-many-fronts/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 8/1/2016]
[2] DAVUTOĞLU Ahmet, Το στρατηγικό βάθος, Αθήνα, Εκδόσεις Ποιότητα, 2010.
[3] DAVUTOĞLU Ahmet, Ο.π (σ.σ) Βάσει του βιβλίου του, ο Davutoğlu φαίνεται πως νοεί περισσότερο αυτή την αλληλεξάρτηση, ως εξάρτηση των γειτονικών χωρών από τη Τουρκία, και όχι την ανάπτυξη μιας υγειούς και αμφίδρομης σχέσης που θα αποφέρει πλεονεκτήματα σε όλα τα συμβαλλόμενα μέρη εξίσου.
[4] Γνωστό ως δόγμα των «Δυόμιση πολέμων» Βλ. Η Καθημερινή, 3 Αυγούστου 2002. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.kathimerini.gr/688818/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/to-amyntiko-dogma-ths-toyrkias, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης : 14/2/2016]
[5] DAVUTOĞLU Ahmet, ο.π σελ. 233
[6] IVANOV Stanislav,‘Provocation and Arm-Twisting — the Core Methods of Turkey’s Foreign Policy’ New Eastern Outlook, 29 Ιανουαρίου 2016 [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://journal-neo.org/2016/01/29/provocation-and-arm-twisting-the-core-methods-of-turkey-s-foreign-policy/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[7] BERTRAND Natasha, ‘Senior Western official: Links between Turkey and ISIS are now “undeniable’, Business Insider. 28 Ιουλίου 2015 [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.businessinsider.com/links-between-turkey-and-isis-are-now-undeniable-2015-7, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[8] UNHCR Syria Regional Refugee Response, 31 Δεκεμβρίου 2015 [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[9] ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Βασίλης, «Κυβερνο-επιθέσεις στις Τουρκικές ιστοσελίδες εν μέσω της διπλωματικής κρίσης με τη Ρωσία», Εργαστήριο Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών Πανεπιστημίου Πειραιώς, Αρ. 6, 14 Ιανουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: https://ometdes.wordpress.com/2016/01/15/%CE%B5%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CF%89%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%AF%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CF%85%CE%B2/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016]
[10] ESCOBAR Pepe, ‘Why the ‘Sultan of Chaos’ is freaking out.’, RT International, 4 Φεβρουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: https://www.rt.com/op-edge/331279-erdogan-syria-aleppo-turkey/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[11] Βλ. TURKEY 2015 REPORT, EUROPEAN COMMISSION, EU Enlargement Strategy. Βρυξέλλες 10 Νοεμβρίου 2015. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2015/20151110_report_turkey.pdf, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 8/1/2016]
[12] Today’s Zaman, ‘Turkey at odds with Russia and now the US on Syria.’, 13 Φεβρουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.todayszaman.com/diplomacy_turkey-at-odds-with-russia-and-now-the-us-on-syria_412104.html, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[13] Today’s Zaman, ο.π
[14] ΗUMER Stephan, ‘Turkish elections: Turkey’s Kurd-hating Grey Wolves spreading neo-nazi poison across Europe’ International Business Times UK 5 Ιουνίου 2015. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.ibtimes.co.uk/turkish-elections-turkeys-kurd-hating-grey-wolves-spreading-neo-nazi-poison-across-europe-1504725, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[15] Sputniknews.com, ‘Turkish Nationalist Group Grey Wolves Linked to A321 Terror Attack – FSB’ 1 Φεβρουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://sputniknews.com/middleeast/20160201/1034017414/grey-wolves-a321-fsb.html , τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[16] FERRIS Seth, ‘Turkish “Grey Wolves” Likely Responsible for Sultanahmet Terrorist Attack’, New Eastern Outlook. 27 Ιανουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://journal-neo.org/2016/01/27/turkish-grey-wolves-likely-responsible-for-sultanahmet-terrorist-attack/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].
[17] GERMANN Christoph, ‘Syrian Turkmens, Turkish Nationalists, Russian Jets & the Battle for Bayırbucak.’, Sibel Edmonds” Boiling Frogs, 1 Φεβρουαρίου 2016. [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.boilingfrogspost.com/2016/02/01/syrian-turkmens-turkish-nationalists-russian-jets-the-battle-for-bayirbucak/, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 14 Φεβρουαρίου 2016].
[18] Today’s Zaman, ‘Prime Ministry instructs TRT, AA to be single voice on Southeast operations.’ [Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: http://www.todayszaman.com/national_prime-ministry-instructs-trt-aa-to-be-single-voice-on-southeast-operations_412158.html, τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 13/2/2016].