Ελληνικά
Γράφει ο Νίκος Σιδηρόπουλος, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Εισαγωγή
Η έννοια της ισχύος αποτελεί θεμελιώδη όρο στην κατανόηση των διεθνών σχέσεων, με τους κρατικούς δρώντες να στοχεύουν στην αύξηση της ισχύος τους είτε ως αυτοσκοπό είτε ως μέσο για άλλες επιδιώξεις, προκειμένου να εξασφαλίσουν το εθνικό τους συμφέρον και να διευρύνουν την επιρροή τους. Τις τελευταίες δεκαετίες γίνετε συχνά διάκριση μεταξύ της «σκληρής ισχύος» (hard power) και «ήπιας ισχύος» (soft power), με την πρώτη να αφορά τη χρήση στρατιωτικών και οικονομικών μέσων για την άσκηση πίεσης ενώ η δεύτερη αποκλείει τις απειλές και τον εξαναγκασμό και στηρίζεται στην πειθώ και την ελκυστικότητα. Ο Joseph Nye μέσα από το έργο του «Bound To Lead: The Changing Nature Of American Power» καθιέρωσε την έννοια της ήπιας ισχύος (soft power), η οποία θεμελιώνεται στην πειθώ μέσω πολιτικών και πολιτιστικών αξιών. Ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως παρατηρεί ο Nye, χρειάζεται ένας συνδυασμός σκληρής και ήπιας ισχύος για να υπάρχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα, συνδυασμός ο οποίος έχει ονομαστεί «ευφυής ισχύς» (smart power).
Συνεπώς, η ήπια ισχύς αποτελεί την ικανότητα ενός κράτους να προωθήσει την εικόνα του στο εξωτερικό μέσα από τον πολιτισμό του, τις τέχνες, τα έθιμα, τη θρησκεία, τα γλωσσικά ιδιώματα και τις παραδόσεις του, προκειμένου να αυξήσει ειρηνικά το γεωπολιτικό του εκτόπισμα, χωρίς την άσκηση βίας, απειλών και εξαναγκασμού. Η Αίγυπτος τα τελευταία χρόνια, μέσα από ένα καλά σχεδιασμένο πλάνο, εφαρμόζει στρατηγικές ήπιας ισχύος, αξιοποιώντας το πολιτιστικό υπόβαθρο που κατέχει χρησιμοποιώντας σε αρκετές περιπτώσεις τα σύγχρονα τεχνολογικά εργαλεία για να το πετύχει. Η κυβέρνηση της χώρας, επιλέγοντας συγκεκριμένες στρατηγικές που αναλύονται στο αιγυπτιακό πλάνο «Όραμα 2030», στοχεύει στην υιοθέτηση ενός συστήματος θετικών πολιτισμικών αξιών, προκειμένου να ενισχύσει την πολιτιστική της ταυτότητα, να τονώσει την εθνική οικονομία και να αυξήσει την επιρροή της σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο. Η παρακάτω ανάλυση, εξετάζει διάφορες πτυχές της αιγυπτιακής ήπιας ισχύος, με σκοπό να αποδοθεί μια συστηματική και εμπεριστατωμένη εικόνα της πολιτιστικής στρατηγικής που ακολουθεί η Αίγυπτος.
Πολιτιστική διπλωματία και Αίγυπτος
Σύμφωνα με τον Χρήστο Γιανναρά, ως πολιτιστική διπλωματία ορίζεται η μεθοδική χρήση και προώθηση των ιδιαίτερων πολιτιστικών γνωρισμάτων ενός κράτους κατά την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, δια μέσου δράσεων και εκδηλώσεων που στοχεύουν στην εξοικείωση με τα υλικά και άυλα χαρακτηριστικά του λαού, καλλιεργώντας στενές και αλληλένδετες σχέσεις με τις πολιτιστικές ταυτότητες άλλων χωρών. Επομένως η πολιτιστική διπλωματία αποτελεί την κυβερνητική πολιτική μιας χώρας, η οποία προβάλει τα στοιχεία του πολιτισμού της -τέχνες, πολιτιστικό υπόβαθρο, έθιμα και παραδόσεις-, προκειμένου να επιτύχει τη διεθνή προβολή της, ενισχύοντας τους δεσμούς με αλλοεθνείς κοινωνίες πολιτών και προωθώντας την σύσφιξη των διακρατικών σχέσεων. Σύμφωνα με τον Πέτρο Καψάσκη, τα κράτη ασκούν πολιτιστική διπλωματία μέσω πρακτικών και εργαλείων προκειμένου να οικοδομήσουν ένα θεμέλιο εμπιστοσύνης μεταξύ των κοινωνιών με στόχο να αναδείξουν τα γνωρίσματα ενός λαού.
Τα ιδιαίτερα πολιτιστικά ενθυμήματα και αγαθά του αιγυπτιακού λαού, παραμένουν αναλλοίωτα ως ένα βαθμό στο πέρασμα του χρόνου, ενώ η ώσμωση τους με τους λοιπούς πολιτισμούς της περιοχής αλλά και με στοιχειά από τους ξένους κατακτητές της χώρας -Πέρσες, Έλληνες, Ρωμαίοι και Οθωμανοί-, δημιούργησαν ένα πολυπολιτισμικό μείγμα το οποίο διαμορφώνει την σημερινή εικόνα της Αιγύπτου. Παρά την τεράστια απήχηση που έχει το πλούσιο μυστικιστικό αρχαίο παρελθόν της χώρας, υπάρχουν σήμερα κι άλλοι τομείς που χρήζουν μελέτης κι έρευνας όπως θα δούμε παρακάτω, με την χρήση συγκεκριμένων εργαλείων της πολιτιστικής διπλωματίας όπως είναι: (α) η διπλωματία των Μουσείων, (β) η διπλωματία των Βιβλιοθηκών, (γ) η διπλωματία του Χοροδράματος, (δ) η διπλωματία του Μελοδράματος, (ε) η διπλωματία του Θεάτρου, (στ) η διπλωματία της Γαστρονομίας, (ζ) η διπλωματία του Αθλητισμού, (η) η διπλωματία του Βιομηχανικού Σήματος κ.α.[1]
Ιδρύματα-φορείς της πολιτιστικής διπλωματίας
Η πολιτιστική διπλωματία στην σύγχρονη εποχή που ζούμε, ασκείται από διάφορους φορείς και ιδρύματα τόσο κρατικούς όσο και ιδιωτικούς, με στόχο την θέαση των ορατών ενθυμημάτων ενός λαού, λειτουργώντας ταυτόχρονα και ως μεταδότες των αόρατων εκείνων συμβόλων και εικόνων μιας χώρας στο πέρασμα του χρόνου. Στην Αίγυπτο, υπάρχουν αρκετοί τέτοιοι φορείς που αποκωδικοποιούν τα σύμβολα και τα νοήματα της αρχαίας και σύγχρονης Ιστορίας της χώρας. Τα Μουσεία, αποτελούν τους προστάτες των τεκταινόμενων ενός πολιτισμού στην ιστορική του διαδρομή καθώς και τρόπω τινά το νουκλεϊκό οξύ που περιέχει τις γενετικές πληροφορίες ενός λαού. Στην Αίγυπτο πέρα από ολόκληρες περιοχές και συγκροτήματα που λειτουργούν ως υπαίθρια Μουσεία, η χώρα με στόχο την προβολή της στο εξωτερικό προχώρησε στην υλοποίηση της δημιουργίας του μεγαλύτερου αρχαιολογικού μουσείου παγκοσμίως. Πρόκειται για το Μεγάλο Αιγυπτιακό Μουσείο (GEM-Grand Egyptian Museum), το οποίο (θα) αποτελεί ένα έργο-ορόσημο για την σπουδαία και πολυποίκιλη πολιτιστική ιστορία της χώρας. Το συγκεκριμένο μουσείο, πέρα από το υπέρογκο κόστος κατασκευής του (1 δισεκατομμύριο δολάρια), θα φιλοξενήσει σε μια έκταση 480.000 τετραγωνικών μέτρων, περίπου 100.000 αρχαία αντικείμενα, τα οποία θα προσελκύσουν το ενδιαφέρον εκατομμυρίων τουριστικών επισκεπτών, αυξάνοντας ταυτόχρονα σημαντικά τα έσοδα του κράτους.
Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια έντονη προσπάθεια της κυβέρνησης του Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, να προωθήσει την εικόνα του κράτους τόσο στον αραβικό κόσμο όσο και παγκοσμίως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η φαντασμαγορική αυτοκινητοπομπή, η λεγόμενη «χρυσή παρέλαση» για τη μεταφορά 22 σαρκοφάγων προς το νέο μουσείο (GEM), που πραγματοποιήθηκε το 2021 με την παρουσία αρκετών ξένων ηγετών, προσκεκλημένων της αιγυπτιακής κυβέρνησης σε ένα μεγαλειώδες θέαμα παγκόσμιας προβολής. Οι προσπάθειες της χώρας ωστόσο δεν επικεντρώνονται μόνο στο παραπάνω Μουσείο, αλλά παρατηρείται και στην εντεινόμενη χρηματοδότηση κι άλλων αρχαιολογικών έργων, συμπεριλαμβανομένων των εγκαινίων μεγάλων μουσείων στο Κάιρο, το Σαρμ ελ Σέιχ, τη Χουργκάντα, όπως επίσης και την επαναλειτουργία της Λεωφόρου των Σφιγγών στο Λούξορ.
Η Αίγυπτος, εξακολουθεί να αποτελεί κεντρικό πυλώνα προώθησης της κληρονομιάς του αραβικού κόσμου στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, μέσα από σημαντικά ιδρύματα που εδρεύουν στη χώρα, όπως είναι η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η Όπερα του Καΐρου καθώς και το πανεπιστήμιο Al-Azhar. Το πανεπιστήμιο Αλ-Αζχάρ αποτελεί ένας από τους σημαντικότερους (αν όχι τον σημαντικότερο) και παλαιότερο ισλαμικό θεσμό, ο οποίος διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στον μουσουλμανικό κόσμο. Προβάλλοντας την Αίγυπτο ως χώρα που υποστηρίζει το μετριοπαθές Ισλάμ και τον διαθρησκειακό διάλογο (Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας, μειονότητα των Κοπτών) και φιλοξενώντας χιλιάδες φοιτητές απ’ όλο τον κόσμο, το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο αποτελεί έναν άτυπο πρεσβευτή της αιγυπτιακής -αραβικής- κουλτούρας. Συναφώς, τα σημαντικά ιδρύματα στην Αίγυπτου αλλά και διάφοροι φορείς της χώρας, αποτελούν βασικούς πυλώνες της πολιτιστικής διπλωματίας που υλοποιεί το Κάιρο τόσο παγκοσμίως όσο και στον αραβικό κόσμο ειδικότερα, ενισχύοντας τη διεθνή εικόνα της μέσω της ήπιας ισχύος (soft power).
Η διπλωματία του χορού
Ο χορός αποτελεί μια τέχνη μέσα από την οποία ο άνθρωπος υπερβαίνει τα όρια της βαρύτητας, ακολουθώντας παράλληλα τη ροή του κοσμοϊστορικού γίγνεσθαι και ενσωματώνει τα χαρακτηριστικά των εκάστοτε καιρών. Η σημασία της χορευτικής κίνησης και η πλαισίωση με μουσική και πιθανόν σκηνογραφία και θέατρο, δίνει την ικανότητά επικοινωνίας ιστοριών, συναισθημάτων και κοινών ανθρώπινων εμπειριών, ξεπερνώντας τα γλωσσικά εμπόδια και επιτρέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, την σύνδεση ατόμων από διαφορετικούς πολιτισμούς. Τέτοιες περιπτώσεις πολιτιστικής διπλωματίας με άξονα το χορό, αποτελούν το χορόδραμα και το μελόδραμα όπου στην περίπτωση της Αιγύπτου ειδικότερα, συναντάμε στο πρώτο είδος τον παραδοσιακό χορό Tanoura (φούστα στα αραβικά), ενώ στην δεύτερη κατηγορία, εμπίπτει η όπερα και συγκεκριμένα η πασίγνωστη όπερα του Βέρντι: Αΐντα.
Ο χορός Tanoura αποτελεί μια χορευτική δημιουργία με βαθειά εσωτερικευμένη εμπειρία (πολλοί υποστηρίζουν ότι εισήχθη στην καθημερινότητα της Αιγύπτου τον 14ο αιώνα), η οποία συγχωνεύετε με την αγάπη και τη μουσική των Σούφι με το αποτέλεσμα να είναι οπτικά εντυπωσιακό, κρύβοντας ταυτόχρονα ένα βαθύ πνευματικό νόημα. Ο χορευτής στροβιλίζεται υπό τους ήχους αραβικών ασμάτων, μερικές φορές και θρησκευτικών γνωστών ως Tawasheeh (μείγμα στίχων του Κορανίου και κλασικής ποίησης). Με το πέρασμα του χρόνου, οι Αιγύπτιοι έκαναν προσθήκες στον -αυστηρά δομημένο- χορό, προκειμένου να καταστεί πιο προσιτός και ελκυστικός, με την προσθήκη χρωμάτων, φώτων, μουσικών οργάνων (ντέφι) και διαφορετικών ειδών μελωδίες που δεν είναι απαραίτητα θρησκευτικές. Πρόκειται για μια χορευτική σύνθεση, η οποία αποτελεί μια μακρόχρονη και πλούσια παράδοση σε μια ποικιλία ισλαμικών εθνών, αποδεικνύοντας ότι πέρα από τα στενά όρια των διπλωματικών σχέσεων που επικρατούν στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, με στόχο την αύξηση της κρατικής ισχύος, υπάρχουν και οι πολιτιστικές ιστορίες που ενώνουν τους λαούς. Ξεπερνώντας τα όρια του αραβικού κόσμου, υπάρχουν και πολλοί επισκέπτες από τη Δύση, που επιδιώκουν να συνδεθούν με τον ιδιαίτερο και καλαίσθητο αυτό χορό, προκειμένου κι αυτοί με την σειρά τους να βιώσουν την υπέρβαση των στενών φυσικών ορίων του γήινου κόσμου και να απελευθερωθούν στον έναστρο ουρανό.
Στην δεύτερη κατηγορία, αυτή του μελοδράματος, εντάσσεται το ιδιαίτερο μουσικό θεατρικό είδος της όπερας, η οποία συνδυάζει καθολικά θέματα όπως είναι η αγάπη, ο πόλεμος και τα ανθρώπινα συναισθήματα, αγγίζοντας άπαντες στο κοινό που την παρακολουθεί ανεξαιρέτως χρώματος, φυλής, ή εθνικότητας. Η προέλευση του θεάτρου της όπερας στην Αίγυπτο κατά πολλούς, ταυτίζεται με την γαλλική εκστρατεία του Ναπολέοντα στη χώρα το 1798, ωστόσο η μεγάλη στιγμή για τα αιγυπτιακά δρώμενα σχετικά με την όπερα ήταν η παρουσίαση της θρυλικής όπερας Αΐντα στις 24 Δεκεμβρίου 1871. Σήμερα, η Άιντα, αποτελεί μια από τις πιο πολυταξιδεμένες όπερες σε ολόκληρο τον κόσμο, με το σκηνικό της αρχαίας Αιγύπτου να μαγεύει τους λαούς, όπως ακριβώς συμβαίνει με το Ριγκολέτο και την Τόσκα της Ιταλίας, την Κάρμεν της Ισπανίας ή την Μαντάμ Μπατερφλάι της Ιαπωνίας. Φαίνεται λοιπόν, ότι η διπλωματία της όπερας κρύβει πολλά μηνύματα, κυρίως όμως αυτό της ένωσης των λαών και όχι του διαχωρισμού, ενισχύοντας την ανάγκη για αγάπη και ειρήνη, κάτι που της προσδίδει σημαντική θέση στο πλέγμα των διεθνών σχέσεων ειδικά σήμερα, όπου κυριαρχούν οι τεταμένες σχέσεις μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας με φόντο τα ύδατα του Νείλου.
Συμπεράσματα
Καταληκτικά, ο όρος της ήπιας ισχύος αποτελεί πλέον μια αρκετά δημοφιλή έννοια στις διεθνείς σχέσεις και χρησιμοποιείται εξίσου τόσο στον πολιτικό όσο και στον ακαδημαϊκό τομέα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια μορφή εξουσίας, η οποία δίνει τη δυνατότητα στα κράτη να πείθουν και να προσελκύουν τους υπόλοιπους κρατικούς -κι όχι μόνο- δρώντες δια μέσου της προώθησης των πολιτιστικών χαρακτηριστικών του λαού τους. Η χρήση της ήπιας ισχύος ωστόσο από μόνη της, δεν αποτελεί ικανή συνθήκη για να καταστήσει μια χώρα θελκτική στο εξωτερικό, καθώς χρειάζεται από την εκάστοτε κυβέρνηση ένα οριοθετημένο πλάνο προώθησης του πολιτισμού, ισχυρή οικονομία, πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο και ικανότητα εφαρμογής των στρατηγικών επιλογών στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής που ασκεί. Για την Αίγυπτο, την πολυπληθέστερη και δυνατότερη στρατιωτικά χώρα του αραβικού κόσμου, η ήπια ισχύς αποτελεί ακόμα ένα «όπλο» προώθησης των εθνικών της επιδιώξεων τόσο περιφερειακά όσο και διεθνώς. Από το 2013 και την ανάληψη της Προεδρίας από τον Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι, η κυβέρνηση της χώρας έχει επιστρατεύσει όλα τα διαθέσιμα μέσα για την προώθηση του πολιτιστικού υποβάθρου που κατέχει, χωρίς ωστόσο να παραμένει αγκιστρωμένη στο ιστορικό της μεγαλείο. Με «όχημα» την πλούσια αρχαία και σύγχρονη ιστορία της και ενστερνιζόμενη τις τεχνολογικές εξελίξεις του σήμερα, φαίνεται πως η Αίγυπτος χρησιμοποιεί με σύνεση, την soft power που διαθέτει, τόσο περιφερειακά όσο και παγκοσμίως, προκειμένου να αυξήσει το γεωπολιτικό της εκτόπισμα δια μέσου του πολιτισμού και της κουλτούρας της.
Βιβλιογραφία – Διαδικτυακές Πηγές
- Γιανναράς Χρήστος, Πολιτιστική Διπλωματία: Προθεωρία Ελληνικού Σχεδιασμού, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2003.
- Ηρακλείδης Αλέξης, Διεθνείς Σχέσεις: Θεωρητικές προσεγγίσεις στα σύγχρονα διεθνή προβλήματα, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα 2020.
- Καψάσκης Πέτρος, Η τέχνη της πολιτιστικής διπλωματίας: Η ήπια ισχύς στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα 2025.
- Σιδηρόπουλος Νικόλαος, Η διπλωματία της αιγυπτιακής όπερας και η Άιντα του Βέρντι, Ινστιτούτο Πολιτιστικής Διπλωματίας, 20 Φεβρουαρίου 2024. Ανακτήθηκε από: https://helleniculturaldiplomacy.com/%ce%b7-%ce%b4%ce%b9%cf%80%ce%bb%cf%89%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%af%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%b1%ce%b9%ce%b3%cf%85%cf%80%cf%84%ce%b9%ce%b1%ce%ba%ce%ae%cf%82-%cf%8c%cf%80%ce%b5%cf%81%ce%b1%cf%82-%ce%ba/
- Mueller T., Egypt’s new billion-dollar museum is fit for a pharaoh, National Geographic. Ανακτήθηκε από: https://www.nationalgeographic.com/magazine/article/ egypts-new-billion-dollar-museum-is-fit-for-a-pharaoh-feature
- Nye Joseph, Ήπια Ισχύς: Το μέσο επιτυχίας στην παγκόσμια πολιτική, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 2005.
- State Information Service, Egypt ranked 1st in soft power influence across Africa, 31 August 2024. Ανακτήθηκε από: https://www.sis.gov.eg/Story/194528/Egypt-ranked-1st-in-soft-power-influence-across-Africa?lang=en-us
- State Information Service, The Grand Egyptian Museum…The Gateway to History, 08 April 2025. Ανακτήθηκε από: https://us.sis.gov.eg/Story/206976/The-Grand-Egyptian-Museum…The-Gateway-to-History?lang=en-us
- UNESCO, World Heritage Convention. Ανακτήθηκε από: https://whc.unesco.org/en/statesparties/eg/.
Σημειώσεις Τέλους
[1] Υπάρχουν επίσης ως εργαλεία η Εκκλησιαστική διπλωματία, η Κοινοβουλευτική διπλωματία, η Επιστημονική διπλωματία, η Ψηφιακή διπλωματία, η διπλωματία των Συνεδρίων, ο Πολιτιστικός Τουρισμός, η διπλωματία της Υγείας, η διπλωματία της Θάλασσας και η Περιβαλλοντική διπλωματία.
