Ελληνικά
Γράφει ο Ευάγγελος Διπλάρας, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Εισαγωγή
Η παρουσία των τουρκογενών πληθυσμών υπάρχει σε περιοχές που ξεκινούν από τα σύνορα της Μογγολίας έως τη Δυτική Ευρώπη. (Patrice de Beer 2004) Οι τουρκογενείς πληθυσμοί με την δράση τους επέδρασσαν στην ιστορία καταστρέφοντας πολιτισμούς όπως για παράδειγμα την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γνωστή και ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία και γεννώντας άλλους. Πολλές φορές οι Βυζαντινοί, οι Κινέζοι, οι Πέρσες και οι Άραβες προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τους λαούς των στεπών είτε με δωροδοκία είτε με το να τους εντάξουν στα τμήματα του στρατού τους. (V. Lappas 2010) Στην νεότερη εποχή, η τουρκογενής ζώνη ήταν για υπό Ρωσική και Σοβιετική επιρροή.
Σύγχρονη Εποχή
Με το πέρας της εποχής του διπολικού συστήματος το 1991, στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου υπήρξε εμφάνιση χωρών που μοιράζονταν γλωσσικές και πολιτισμικές ομοιότητες με την Τουρκία. Αζερμπαϊτζάν, Καζακστάν, Κιργιστάν, Ουζμπεκιστάν και Τουρκμενιστάν χαρακτηρίζονται ως «τουρκογενείς» χώρες. Ο τότε Πρόεδρος της Τουρκίας, Turgut Özal, προκειμένου να ενισχύσει τις δηλώσεις του περί «Τουρκικού 21ου αιώνα», προσέγγισε αυτές τις ανεξάρτητες από την Ρωσία νέες Δημοκρατίες. Μέσω της δημιουργίας της Κοινότητας των Ανεξάρτητων Κρατών ως «διαδόχου» της Σοβιετικής Ένωσης, η Τουρκία αναγνώρισε τις προαναφερθείσες χώρες ως τουρκογενείς οντότητες. Έναν χρόνο αργότερα, το 1992, ο Πρωθυπουργός Süleyman Demirel πρότεινε τη δημιουργία μιας «Ένωσης Τουρκικών Κρατών», επιθυμώντας να απομακρυνθούν από τη ζώνη ελέγχου της Ρωσίας και να εντείνουν τη στρατιωτική και οικονομική τους συνεργασία.
Επιπλέον, προέβλεπε την υιοθέτηση του τουρκικού αλφαβήτου στο εκπαιδευτικό τους σύστημα. Παρόλα αυτά, κατανοώντας ότι οι ηγεσίες των εν λόγω χωρών δεν επιθυμούσαν απλώς να υποκύψουν σε μια νέα σφαίρα επιρροής μετά την έξοδό τους από τη ρωσική «κηδεμονία», και λαμβάνοντας υπόψη ότι η Τουρκία δεν θεωρείτο ακόμη περιφερειακή δύναμη στο εξωτερικό, η Τουρκία προτίμησε να ασκήσει την επιρροή της μέσω της ήπιας ισχύος και κυρίως μέσω της εκπαίδευσης. Το 1992 άρχισε να λειτουργεί η Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού (TİKA), η οποία υπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας. Αρχικά, η TİKA εστίασε στην παροχή βοήθειας προς την Κεντρική Ασία σε θέματα παιδείας. Η σύναψη διπλωματικών σχέσεων με το Κιργιστάν ακολούθησε με την προσφορά εκπαίδευσης και κατάρτισης σε τουρκικά πανεπιστήμια, περίπου 1.000 Κιργίζιων φοιτητών. (Ν. Τσελέντης 2022) Στη συνέχεια, το τουρκο-κιργιζικό «Πανεπιστήμιο Manas» (KYRGYZ-TURKISH MANAS UNIVERSITY) έγινε το κορυφαίο ίδρυμα της χώρας, με τις τουρκικές επενδύσεις να φτάνουν τα 300 εκατομμύρια δολάρια. Επίσης, το Καζακστάν συνεργάστηκε με την Τουρκία σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, ιδρύοντας την «Ακαδημία των Τουρκικών Λαών» στην πρωτεύουσα Nur-Sultan, και επιτρέποντας την προβολή τουρκικών τηλεοπτικών προγραμμάτων.
Ωστόσο, το Ουζμπεκιστάν, μια πολυάνθρωπη χώρα της Κεντρικής Ασίας, λάμβανε το μεγαλύτερο μέρος των υποτροφιών από την Τουρκία. Η πολιτιστική τους συνεργασία έχει ανασταλεί λόγω προβλημάτων στις διμερείς σχέσεις τους. Από το 1994, η παρουσία των ισλαμιστών στην Τουρκία ενισχύθηκε σημαντικά, και ως αποτέλεσμα, μέχρι το 1999, όλα τα τουρκικά σχολεία έκλεισαν από την κυβέρνηση του Ουζμπεκιστάν. Αυτό προέκυψε από την υποστήριξη της Τουρκίας στην ουζμπεκική ισλαμική αντιπολίτευση, προκαλώντας τριγμούς στο εσωτερικό της χώρας. Ταυτόχρονα, το Τουρκμενιστάν απομακρύνθηκε από την Τουρκία λόγω της πολιτικής απομόνωσης του Προέδρου του, Saparmurat Niyazov. Ακόμη και μετά τη διαδοχή στην εξουσία, στο Τουρκμενιστάν η κατάσταση δεν άλλαξε δραματικά, καθώς η ηγεσία εξακολούθησε να προβάλλει τους κινδύνους του ισλαμισμού και του τουρκικού εθνικισμού. (Ν. Τσελέντης 2022). Το 2009, κατά τη διάρκεια της Συνόδου του Ναχτσιβάν, ιδρύθηκε το Συμβούλιο Συνεργασίας των Τουρκόφωνων Κρατών (Συμβούλιο των Τουρκόφωνων), αντικατοπτρίζοντας την πολιτική βούληση στις συναντήσεις των αρχηγών κρατών των τουρκόφωνων κρατών. Ο κύριος στόχος του οργανισμού ήταν η προώθηση μιας εκτενούς συνεργασίας μεταξύ των τουρκόφωνων κρατών. (Çağla Gül YESEVİ 2022)
Το Κίνημα του Fethullah Gülen
Το κίνημα Gulen οραματίζεται ένα αυτοκρατορικό ιδεώδες, που ενσαρκώνεται στο ένδοξο οθωμανικό παρελθόν και την υποστήριξη της ένταξής της Τουρκίας στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε να βρεθεί στο δυτικό γεωπολιτικό στρατόπεδο και να αποτελέσει τo σημείο σύνδεσης προς τον ισλαμικό κόσμο και την Κεντρική Ασία. Μια κοινοπολιτεία τουρκόφωνων πρώην σοβιετικών δημοκρατιών μπορεί να καταστήσει την Τουρκία και πάλι ισχυρή δύναμη. Εκπαιδευτικά ιδρύματα που “τουρκοποιούν” και εξισλαμίζουν αυτές τις χώρες είναι το μέσο για την επίτευξη αυτών των επιδιώξεων.
Μια από τις επιπτώσεις του αποτυχημένου πραξικοπήματος σε βάρος της ηγεσίας του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, τον Ιούλιο του 2016, ήταν η ρήξη της συνεργασίας μεταξύ του Γκιουλέν και της τουρκικής κυβέρνησης. Ο Τούρκος Πρόεδρος, αντιλαμβανόμενος την αξία της εκπαιδευτικής διαδικασίας στους πολιτικούς του στόχους, σε αυτές τις χώρες, προσπάθησε να εντάξει τα σχολεία που λειτουργούσαν υπό την σκέπη της Cemaat στο Τουρκικό Ίδρυμα Maarif (TMF), το οποίο ελέγχεται από το τουρκικό κράτος ή εναλλακτικά να τα θέσει εκτός λειτουργίας. (Φ. Διακουμάκου 2021)
Ο ρόλος της Πολιτιστικής Διπλωματίας της Ελλάδος
Με μια αυτοκρατορική γεωπολιτική λογική βασισμένη στον πολιτισμό και την ήπια ισχύ, η χώρα μας μπορεί να επεκτείνει την επιρροή της και να ανακόψει την νέο-οθωμανική επιρροή. Η Ελλάδα διαθέτει τεράστιο γεωπολιτικό δυναμικό και το έχει αγνοήσει. (Άμυνα και Γεωστρατηγική 2023)
Ο Δημήτρης Μανωλεσάκης ένας ιστορικός ερευνητής και σκηνοθέτης, ύστερα κάτω από αντίξοες συνθήκες ανακάλυψε σημαντικές πληροφορίες, στις οροσειρές του Παμίρ (στο Ουζμπεκιστάν, Τατζικιστάν και τα σύνορά του με Αφγανιστάν, Κίνα και Κιργισία), δηλαδή στην αρχαία Σογδιανή και Βακτριανή, όπου, σύμφωνα τον Μάρκο Πόλο ζούσαν απόγονοι των οπλιτών του Μεγάλου Αλεξάνδρου. («Οι ξεχασμένοι Έλληνες του Παμίρ» 2003)
Σημαντική αναφορά πρέπει να γίνει για τους Μακεδόνες του Αλεξάνδρου που δημιούργησαν τον Ελληνισμό της Ασίας, χάρη στις πόλεις που ίδρυσαν εκεί. Με αυτόν τον τρόπο διέδωσαν τον ελληνικό πολιτισμό και τον κατέστησαν οικουμενικό για πολλούς αιώνες. Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό Πλούταρχο, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος ίδρυσε 70 Αλεξάνδρειες, οι 9 από αυτές βρίσκονται στην αρχαία Βακτριανή (Αφγανιστάν) πλησίον των ορίων της Αυτοκρατορίας του με το σημερινό Πακιστάν. Πόλεις φρούρια, αργότερα εξελίχθηκαν σε μεγάλα πνευματικά και εμπορικά κέντρα και έγιναν πυρσοί του ελληνικού πολιτισμού που εξέπεμπαν το φως τους απέναντι στους λαούς της ανατολής. Πιθανόν να είναι περίπου 200 Αλεξάνδρειες. Ορισμένες γνωστές πόλεις είναι η Αλεξάνδρεια η Εσχάτη, η Αλεξάνδρεια της Αραχωσίας, η Αλεξάνδρεια στην Παροπαμισάδα, η Αλεξάνδρεια η Οξιανή, και τέλος η Αλεξάνδρεια στη Μαργιανή. (Π. Γρηγοράκου)
Η Ελλάδα με το κολοσσιαίο γεωπολιτικό της δυναμικό το οποίο βρίσκεται εν υπνώσει, θα μπορούσε να είναι πολιτισμική δύναμη μέσα σε αυτό το νέο κόσμο. Σίγουρα, η Ελλάδα πρέπει να αποκοπεί άμεσα από την λογική του επαρχιωτισμού, ένας τρόπος σκέψης που την ακολουθεί από την γέννηση του νεοελληνικού κράτους.
Συμπεράσματα
Η τουρκογενής ζώνη, με ιστορικές ρίζες που εκτείνονται από την Κεντρική Ασία έως τη Δυτική Ευρώπη, αποτέλεσε διαχρονικά ένα δυναμικό πεδίο πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων και γεωπολιτικών ανακατατάξεων. Στη σύγχρονη εποχή, η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης άνοιξε τον δρόμο για την ανάδειξη νέων κρατών με πολιτισμικές και γλωσσικές συγγένειες με την Τουρκία, η οποία επιδίωξε να ασκήσει επιρροή μέσω της ήπιας ισχύος, της εκπαίδευσης και της πολιτιστικής διπλωματίας. Ωστόσο, οι σχέσεις αυτές δεν εξελίχθηκαν πάντα ομαλά, καθώς εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις και γεωστρατηγικές ισορροπίες περιόρισαν σε πολλές περιπτώσεις την τουρκική επιρροή.
Η Ελλάδα, αν και διαθέτει τεράστιο γεωπολιτικό και ιστορικό κεφάλαιο, δεν έχει αξιοποιήσει τις πολιτιστικές και ιστορικές της διασυνδέσεις με αυτές τις χώρες, όπου η ελληνική παρουσία υπήρξε ισχυρή ήδη από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Αλεξάνδρειες της Ανατολής λειτούργησαν ως φρυκτωρίες του ελληνικού πολιτισμού, αφήνοντας ένα βαθύ αποτύπωμα στην ιστορία της Ασίας. Σήμερα, η Ελλάδα θα μπορούσε να αναπτύξει έναν πιο ενεργό ρόλο στην περιοχή, ενισχύοντας τις πολιτισμικές της σχέσεις και αξιοποιώντας την ήπια ισχύ της, ώστε να αντισταθμίσει τη νεοοθωμανική επιρροή. Για να το επιτύχει αυτό, είναι απαραίτητο να κινηθεί με στρατηγική, αναδεικνύοντας τον πολιτισμικό της πλούτο και τη διαχρονική της κληρονομιά ως γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Πηγές
- Patrice de Beer “Le monde turcophone” (2004) διαθέσιμο: https://www.lemonde.fr/europe/article/2004/05/13/le-monde-turcophone_364744_3214.html/ [Πρόσβαση 2.3.2025].
- «KYRGYZ-TURKISH MANAS UNIVERSITY» Διαθέσιμο: https://www.manas.edu.kg/en/index.php [Πρόσβαση 2. 3 .2025].
- Vasilis Lappas (2010) «08 24 11 2010 Μογγόλοι, Τουρκομάνοι, Ινδία» Διαθέσιμο: https://www.youtube.com/watch?v=nQ5dDa0qyBo [Πρόσβαση 6. 3 .2025].
- Νίκος Τσελέντης (2022) «Ένα έθνος, έξι κράτη ή αλλιώς «Παντουρκισμός»» Διαθέσιμο: https://www.offlinepost.gr/2022/06/15/ena-ethnos-eksi-krati-i-alliws-pantoyrkismos/ [Πρόσβαση 7. 3 .2025].
- Çağla Gül YESEVİ (2022) «Examining the Organization of Turkic States: A Teacher and Norm-Creator» Διαθέσιμο: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2559482 p.3 [Πρόσβαση 2. 3 .2025].
- Φωτεινή Διακουμάκου (2021) «Η Τούρκικη Εξωτερική Πολιτική στην Κεντρική Ασία μέσα από την εργαλειοποίηση της εκπαίδευσης- Μέρος 2ο» Διαθέσιμο: https://odeth.eu/%CE%B7%CF%84%CE%BF%CF%8D%CF%81%CE%BA%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CE%B5%CE%BE%CF%89%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%B5/ [Πρόσβαση 2. 3 .2025].
- Άμυνα και Γεωστρατηγική (2023) «Τα τουρκογενή κράτη, κίνδυνος και ευκαιρία για την Ελλάδα – Κ. Γρίβας» Διαθέσιμο: https://www.youtube.com/watch?v=ylN81mS6E6Y [Πρόσβαση 6. 3 .2025].
- «Οι ξεχασμένοι Έλληνες του Παμίρ» (2003) ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/society/157572/oi-xechasmenoi-ellines-toy-pamir/ [Πρόσβαση 5. 3 .2025].
- Μια σταλιά ιστορία και επικαιρότητα (2023) «Κώστας Γρίβας, Οι Τουρκογενείς πληθυσμοί ως όπλο εναντίον Ρωσίας, Κίνας; Ο ρόλος των Αμερικανών» Διαθέσιμο: https://www.youtube.com/watch?v=WcA2s2xT1JY [Πρόσβαση 6. 3 .2025].
- Ποτίτσα Γρηγοράκου (2021) «Ο Μέγας Αλέξανδρος, οι λαοί της Ασίας και ο Μάρκο Πόλο» Διαθέσιμο: https://www.kathimerini.gr/opinion/561504181/o-megas-alexandros-oi-laoi-tis-asias-kai-o-marko-polo/ [Πρόσβαση 9. 3 .2025].
- Ποτίτσα Γρηγοράκου «Οι Πόλεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ο Ελληνιστικός Κόσμος στην Ασία» Διαθέσιμο: https://www.noiazomai.net/alexandreiesanatol.html?utm_source=chatgpt.com [Πρόσβαση 9. 3 .2025].
