H «άνοδος» και η «πτώση» του Φετουλάχ Γκιουλέν στην Τουρκία

Γράφει η Ειρήνη Χριστοδουλάκη, Εξωτερική Συνεργάτης ΚΕΔΙΣΑ

Η 15η Ιουλίου 2016 έχει μείνει χαραγμένη στην παγκόσμια κοινή γνώμη ως η μέρα κατά την οποία μια μειοψηφία του Στρατού της Τουρκίας, η αποκαλούμενη «Επιτροπή για την Ειρήνη», προσπάθησε να καταλάβει με βίαιο τρόπο την εξουσία στη γείτονα χώρα. Οι εικόνες από τη γέφυρα του Βοσπόρου με τον κόσμο να ανταποκρίνεται στο κάλεσμα του Τούρκου προέδρου Ρεζέπ Ταγίπ Ερντογάν να βγει στον δρόμο και να αντισταθεί στη βίαιη κατάλυση της δημοκρατίας της χώρας, μεταδόθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Παράλληλα, ο πρόεδρος Ερντογάν τόσο μέσα από το μήνυμα του από την συχνότητα του NTV όσο και με την ομιλία του από το αεροδρόμιο Atatürk τα ξημερώματα της 16ης Ιουλίου, αναφέρθηκε σε δυνάμεις από την Πενσυλβάνια οι οποίες απεργάζονται την Τουρκική Δημοκρατία. Από εκείνο το βράδυ και μετά κάθε πολίτης της Δύσης ακούει πως υπαίτιος για την υποκίνηση του πραξικοπήματος στην Τουρκία είναι ο ιμάμης Φετουλάχ Γκιουλέν.
Μετά την 15η Ιουλίου ο κόσμος επικεντρώθηκε στις διώξεις που άσκησε το καθεστώς Ερντογάν στο κίνημα του Φετουλάχ Γκιουλέν, το Χιζμέτ, «ξεχνώντας» μάλιστα πως ο ίδιος ο Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) υποστηρίχθηκαν – ενδεχομένως και να αναδείχθηκαν στην εξουσία της Τουρκίας- ακριβώς επειδή υπήρχε το κίνημα του Γκιουλέν. Χαρακτηριστικό είναι πως ο πρόεδρος Ερντογάν λίγο πριν τη μεγάλη διαδήλωση υπέρ της δημοκρατίας και της ειρήνης στο Yenikapi της Κωνσταντινούπολης έσπευσε να διευκρινίσει πως στο παρελθόν τόσο ο ίδιος όσο και το κόμμα του έπεσαν «θύματα πλάνης» από τον Γκιουλέν. Με αφορμή τη δήλωση αυτή, γίνεται η προσπάθεια να παρουσιαστούν συνοπτικά ορισμένα από τα ορόσημα στις σχέσεις του ΑΚΡ και του κινήματος Γκιουλέν, τα οποία συντέλεσαν στην «άνοδο και την πτώση» του κινήματος στην Τουρκία. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθούν δύο στοιχεία. Πρώτον, πρέπει να τονιστεί πως η ύπαρξη και η δράση του ιμάμη Γκιουλέν δεν ήταν κάτι καινούργιο. Η δράση του Γκιουλέν αναπτύχθηκε κυρίως την δεκαετία του 1980 μετά το επιτυχημένο πραξικόπημα του στρατηγού Κενάν Εβρέν στις 12 Σεπτεμβρίου 1980. Πιο συγκεκριμένα, αν και οι Στρατιωτικοί που ανέλαβαν την διακυβέρνηση της Τουρκίας μετά το πραξικόπημα του 1980 θεώρησαν το Χιζμέτ «απειλή» , ο Τούρκος Πρωθυπουργός Τουργκούτ Οζάλ έγινε «ο προστάτης του Γκιουλέν» και ευνόησε τη δράση του. Δεύτερον στο παρόν κείμενο αν και θα γίνει αναφορά εντούτοις δεν θα εξεταστεί εκτενώς η δράση του δικτύου Γκιουλέν στις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο παρά μόνο στην Τουρκία.

Ποιος είναι ο Φετουλάχ Γκιουλέν

Ο Μουχάμεντ Φετουλάχ Γκιουλέν γεννήθηκε στις 27 Απριλίου 1941 στην πόλη Ερζερούμ της Τουρκίας. Ο πατέρας του ήταν ιμάμης και επιθυμούσε ο γιος του να ακολουθήσει τα βήματά του. Πράγματι, το 1958 αποκτά άδεια ως ιεροκήρυκας από το κράτος και διορίζεται στην Σμύρνη, ενώ το 1976 οι «ακόλουθοί» του δημιουργούν τον πρώτο κοιτώνα στην Σμύρνη, ο οποίος τα επόμενα χρόνια θα γινόταν ένα από τα καλύτερα λύκεια της Τουρκίας. Ταυτόχρονα, άρχισαν να δημιουργούνται και τα πρώτα φροντιστήρια τα οποία παρείχαν προπαρασκευαστικά μαθήματα σε όλους όσους επιθυμούσαν να δώσουν πανεπιστημιακές εξετάσεις. Το 1981 ο Γκιουλέν αποσύρεται από τα επίσημα διδασκαλικά καθήκοντά του. Να σημειωθεί πως ο Γκιουλέν προέρχεται από τις τάξεις της θρησκευτικής αδελφότητας των Νουρτζού και οι διδασκαλίες του εκπηγάζουν από εκεί, με την επιστήμη, τον διαθρησκευτικό διάλογο, την πολυκομματική δημοκρατία, τον ανθρωπιστικό ακτιβισμό κ.α. να αποτελούν ζητήματα των κηρυγμάτων και ομιλιών του.
Το 1999 ασκείται ποινική δίωξη σε βάρος του Φετουλάχ Γκιουλέν λόγω μιας ομιλίας του στην οποία φέρεται να υποστήριξε πως οπαδοί του έχουν διεισδύσει σ” όλους τους κρατικούς μηχανισμούς της Τουρκίας, με στόχο να επέλθει αλλαγή του κεμαλικού καθεστώτος «από τα μέσα». Από τότε, μία μεγάλη μερίδα των Κεμαλιστών στην Τουρκία υποστηρίζει ότι ο Γκιουλέν έχει κρυφή πολιτική ατζέντα και πιο συγκεκριμένα ότι επιδιώκει την επιβολή ισλαμικού καθεστώτος. Το ίδιο έτος ο Γκιουλέν καταφεύγει στις ΗΠΑ και την Πενσυλβάνια όπου και παραμένει επικαλούμενος λόγους υγείας. Το 2000 δικάζεται χωρίς να παρίσταται για το περιεχόμενο της ομιλίας και τελικά το 2008 απαλλάσσεται των κατηγοριών.
Αναφορικά με τις σχέσεις που είχε μέχρι και το 2013 με τον Ερντογάν και το ΑΚΡ μπορούμε να πούμε ότι η σχέση που υπήρχε μεταξύ του Γκιουλέν και του Ερντογάν ήταν σχέση αναγκαιότητας και επίτευξης ενός κοινού στόχου, παρά σεβασμός και συμπάθεια. Το κίνημα Γκιουλέν αποτελούσε για τον Ερντογάν την ιδανική «πλατφόρμα δράσης» ώστε να προωθήσει την μυστική agenda που είχε όταν δημιούργησε το ΑΚΡ. Από την άλλη το ΑΚΡ παρείχε στον Γκιουλέν τη δυνατότητα να ασκήσει και πολιτική εξουσία. Το γεγονός πως ο Γκιουλέν δεν συμπαθούσε τον Ερντογάν φάνηκε ακόμα περισσότερο το 2008 όταν το ΑΚΡ βρέθηκε αντιμέτωπο με την πιθανότητα να κλείσει και εμφανίστηκαν μια σειρά από δημοσιεύματα υπέρ του κλεισίματος του κόμματος σε εφημερίδες που ανήκαν στο Χιζμέτ. Να σημειωθεί, πως ο Γκιουλέν ήταν πιο κοντά ιδεολογικά στον πρώην πρόεδρο της Τουρκίας Αμπντουλάχ Γκιούλ καθώς και στον πρώην πρωθυπουργό Αχμέτ Νταβούτογλου.

Οι σταθμοί της «ανόδου» και της «πτώσης» του Γκιουλέν

Περνώντας, λοιπόν, στην αναφορά μας στα σημεία όπου κρίνεται πως παρατηρείται η άνοδος και η πτώση του Φετουλάχ Γκιουλέν, επισημαίνεται πως είναι συμβάντα που έχουν συντελεστεί από το 2004 μέχρι σήμερα και ενδεχομένως κάποιος άλλος αναλυτής να επέλεγε άλλα γεγονότα. Έτσι, έχουμε, λοιπόν, τα εξής:

1.Η συνεδρίαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (MGK) στις 25 Αυγούστου 2004, υπό την προεδρία του Τούρκου προέδρου Αχμέτ Σεζέρ και την συμμετοχή του Ερντογάν ως πρωθυπουργού της χώρας. Στην συνεδρίαση αποφασίστηκε να γίνουν συστάσεις προς την κυβέρνηση του ΑΚΡ ώστε να λάβει κατάλληλα μέτρα για να αποτρέψει την διείσδυση των Γκιουλενιστών σε κρατικές υπηρεσίες. Εκείνη την περίοδο ο Ερντογάν αντιμετώπιζε πιέσεις από τις ΗΠΑ λόγω του πολέμου στο Ιράκ, αλλά και από το Στράτευμα στην Τουρκία, το οποίο δεν μπορούσε να δεχθεί το γεγονός πως ένα Ισλαμιστικό κόμμα είχε την εξουσία της χώρας. Το Στράτευμα, ως ο φυσικός θεματοφύλακας των αρχών του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, εξανάγκαζε με αυτόν τον τρόπο τον Ερντογάν να ταχθεί κατά του Γκιουλέν τον οποίο οι στρατιωτικοί θεωρούσαν τον καλύτερο σύμμαχο του ΑΚΡ.

2.Η συνεδρίαση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης την 1η Μαΐου 2007, όταν ο Ερντογάν αποφάσισε να διαλύσει το κοινοβούλιο και να προχωρήσει σε πρόωρες εκλογές. Η απόφαση αυτή του Τούρκου πρωθυπουργού ήρθε μετά από το περιβόητο «ζήτημα της μαντίλας» το οποίο απέτρεπε το Στράτευμα να αποδεχθεί την υποψηφιότητα του Αμπντουλάχ Γκιούλ για την Προεδρία της Τουρκίας. Ο Ερντογάν τότε στράφηκε στους πιο συντηρητικούς μουσουλμάνους για να εξασφαλίσει νίκη με σημαντικό ποσοστό της εκλογές. Παράλληλα, λίγους μήνες μετά, ξεκίνησαν οι πρώτες συλλήψεις για την Ergenekon, το σχέδιο ανατροπής – όπως το χαρακτήρισε εκείνη την περίοδο το ΑΚΡ- της κυβέρνησης της χώρας από τον στρατό. Στο σχέδιο της Ergenekon υπήρχαν αναφορές και κατά του Γκιουλέν.

3 .Το 2008 συνολικά είναι ένα έτος σταθμός στις σχέσεις του ΑΚΡ με τον Γκιουλέν. Ενδεχομένως, την χρονιά αυτή να κατάλαβε ο Ερντογάν πόσο απαραίτητος του είναι ο Γκιουλέν για την επιβίωση του κόμματός. Τον Μάρτιο ξεκινά η εκδίκαση της υπόθεσης αναφορικά στο κλείσιμο του κυβερνόντος κόμματος. Τον Μάιο ο Γκιουλέν λαμβάνει πράσινη κάρτα από τις ΗΠΑ. Τον Ιούλιο ο εισαγγελέας Ζεκερίγια Οζ, ο οποίος ήταν γνωστό πως είναι υποστηρικτής του Γκιουλέν, ανοίγει την υπόθεση της Ergenekon ενώ στα τέλη του ίδιου μήνα το Συνταγματικό Δικαστήριο αποφασίζει πως το ΑΚΡ δεν παραβιάζει τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους και άρα μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί κανονικά. Τότε, το Χιζμέτ άφησε να εννοηθεί πως η απόφαση να μην κλείσει το ΑΚΡ οφείλονταν στην επιρροή που είχε στο δικαστικό σύστημα.
4. Δημοψήφισμα 12 Σεπτεμβρίου 2010. Το δεύτερο δημοψήφισμα που διεξήγαγε ο Ερντογάν αναφορικά στη συνταγματική αναθεώρηση. Οι εφημερίδες και τα μέσα που ανήκουν στο Χιζμέτ στήριξαν ανοικτά το «ναι» στην συνταγματική αναθεώρηση, με τον Φετουλάχ Γκιουλέν να προτρέπει ο ίδιος τους οπαδούς του να προσέλθουν στις κάλπες και να ψηφίσουν υπέρ του «ναι». Μετά τις αλλαγές που έφερε η συνταγματική αναθεώρηση στο δικαστικό σώμα, οι δικαστές που ανήκαν στους ακολούθους του Γκιουλέν αυξήθηκαν. Να σημειωθεί πως λίγους μήνες πριν, τον Μάιο λόγω του περιστατικού με τον στολίσκο στη Γάζα, είχε υπάρξει μια μικρή ρήξη μεταξύ Ερντογάν και Γκιουλέν καθότι είχαν διαφορετική θεώρηση για τον τρόπο διαχείρισης της κρίσης με το Ισραήλ.
5. Βουλευτικές εκλογές 12 Ιουνίου 2011. Ο Ερντογάν και το ΑΚΡ λαμβάνουν 49.8% και εκλέγουν 327 από τους 550 βουλευτές της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης. Τότε, μέλη του ΑΚΡ τα οποία είναι οπαδοί του Γκιουλέν υποστηρίζουν πως τους αναλογεί περίπου το 15% της εκλογικής βάσης του κόμματος και ζητούν να εκπροσωπηθούν με περισσότερους από 2 βουλευτές στις εκλογικές λίστες. Έτσι, ξεκινάει μια συζήτηση για το εάν οι Γκιουλενιστές θα έπρεπε να εκπροσωπηθούν πιο δυναμικά στην πολιτική ζωή της χώρας, ακόμα και μέσα από την «κατάληψη» της κομματικής εξουσίας στο ΑΚΡ.
6. Η ημερομηνία που ακολουθεί αποτελεί, βάσει των όσων ακολούθησαν, το σημείο πραγματικής ρήξης στις σχέσεις Ερντογάν – Γκιουλέν. Είναι η στιγμή που ο Ερντογάν καταλαβαίνει πως πρέπει να απαλλαγεί από τον Γκιουλέν και τους υποστηρικτές του από όλο το φάσμα της δημόσιας ζωής. Στις 7 Φεβρουαρίου 2012, ο εισαγγελέας που είχε ξεκινήσει τις έρευνες και για την υπόθεση της Ergenekon, αποφασίζει να καλέσει για κατάθεση τον διοικητή της ΜΙΤ, Χακάν Φιντάν. Η κλήτευση Φιντάν αφορούσε τις «συνομιλίες του Όσλο», όπου η τουρκική κυβέρνηση μέσω της ΜΙΤ συνομιλούσε με το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (ΡΚΚ) στην προσπάθεια εξεύρεσης λύσης στην σύγκρουση που σπαράσσει την χώρα για περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες. Στις συνομιλίες την τουρκική κυβέρνηση, μεταξύ άλλων, εκπροσώπησε ο Χακάν Φιντάν κατόπιν επιλογής από τον ίδιο τον Ερντογάν. Ωστόσο, ο Τούρκος πρωθυπουργός θεώρησε την κλήτευση του Φιντάν για κατάθεση παράλογη και παράνομη καθότι ο Ερντογάν υποστήριξε πως «για να κλητευθεί από δικαστικό όργανο ο διοικητής της ΜΙΤ θα έπρεπε να έχει δοθεί η άδεια από τον Πρωθυπουργία της χώρας, καθότι οι Μυστικές Υπηρεσίες εντάσσονται στην αρμοδιότητα του». Η κλήτευση του Φιντάν από τον εισαγγελέα χωρίς να έχει ενημερωθεί ή/και ερωτηθεί πιο πριν ο Ερντογάν θεωρήθηκε από τον Τούρκο Πρωθυπουργό ως άμεση απειλή προς το πρόσωπό του.
7. Την 1η Ιουνίου 2013 οι διαδηλώσεις για το Πάρκο Γκεζί λαμβάνουν πανεθνικό χαρακτήρα και αποτελούν μορφή διαμαρτυρίας κατά της καταπίεσης και της καταπάτησης δικαιωμάτων από την κυβέρνηση του ΑΚΡ. Οι εικόνες από τις διαδηλώσεις της Κωνσταντινούπολής έκαναν τον γύρο του κόσμου με τον Ερντογάν να υποστηρίζει πρώτη φορά δημόσια πως πίσω από τις «αναταραχές» βρίσκεται η «παράλληλη δομή» του Φετουλάχ Γκιουλέν η οποία θέλει να ανατρέψει την κυβέρνηση. Λίγους μήνες μετά στις 17 Δεκεμβρίου 2013 ξεσπάει στην Τουρκία ένα μεγάλο σκάνδαλο διαφθοράς με διεθνείς προεκτάσεις στο οποίο, μεταξύ άλλων, εμπλέκονται ο γιος του Ερντογάν, Μπιλάλ, καθώς και οι γιοι τεσσάρων πρωτοκλασάτων υπουργών της κυβέρνησης. Ο Ερντογάν κατηγορεί την αστυνομία και το δικαστικό σύστημα πως δρουν χωρίς να έχουν ενημερώσει πρώτα τους αρμόδιους υπουργούς, ενώ για ακόμα μια φορά κάνει λόγο για «απόπειρα πραξικοπήματος» από τον ιμάμη στην Πενσυλβάνια. Λίγες μέρες μετά τις συλλήψεις και την διεξαγωγή ερευνών, στις 25 Δεκεμβρίου 2013 προχωράει σε ανασχηματισμό της κυβέρνησης, ώστε να αφαιρέσει από αυτή τους υπουργούς που εμπλέκονται στο σκάνδαλο.
8. Στις 30 Απριλίου 2014 το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας δήλωσε πως το κίνημα του Φετουλάχ Γκιουλέν είναι « μια τρομοκρατική οργάνωση που προσπαθεί να ανατρέψει την εκλεγμένη κυβέρνηση». Στις 19 Ιανουαρίου 2014 είχε προηγηθεί στα Άδανα ο εντοπισμός ενός φορτηγού το οποίο ανήκε στη δικαιοδοσία της ΜΙΤ και μετέφερε όπλα προς την Συρία με άγνωστο παραλήπτη. Οι πράκτορες της ΜΙΤ που συνόδευαν το φορτηγό θεώρησαν πως οι αστυνομικοί παρά το νόμιμο ένταλμα έρευνας που είχαν από τον εισαγγελέα Αδάνων, δεν είχαν δικαίωμα να κάνουν έλεγχο στα φορτηγά. Οι εικόνες από τα ευρήματα των ερευνών δημοσιοποιήθηκαν ένα χρόνο μετά από την εφημερίδα Τζουμχουριέτ. Τον Ιούλιο του 2014 ξεκινά το επονομαζόμενο «κυνήγι μαγισσών» το οποίο έχει ως στόχο να εκδιώξει κάθε υποστηρικτή ή φίλα προσκείμενο στον Φετουλάχ Γκιουλέν από τον κρατικό μηχανισμό της Τουρκίας και από όλες τις εκφάνσεις της οικονομίας της χώρας. Στις 10 Αυγούστου ο Ερντογάν εκλέγεται Πρόεδρος της Δημοκρατίας.
9. Απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, 15 Ιουλίου 2016. Η αιματηρή στρατιωτική απόπειρα πραξικοπήματος «νικήθηκε από την αντίσταση της κυβέρνησης, του κοινοβουλίου και του λαού». Η διαδήλωση που έγινε στο Yenikapi τις πρώτες μέρες του Αυγούστου βρήκε όλα τα κόμματα να υποστηρίζουν πως θα πρέπει να καταπολεμηθεί ο Γκιουλέν και κάθε άλλη δύναμη που θέλει να βλάψει την Τουρκία. Από τις 15 Ιουλίου έχουν εκδιωχθεί από το τουρκικό δημόσιο περισσότερα από 100.000 άτομα με την κατηγορία πως ανήκουν σε «τρομοκρατική οργάνωση», ενώ η κυβέρνηση έχει αναλάβει τη διοίκηση σε μεγάλους οικονομικούς φορείς, όπως ο όμιλος Μποϊντάκ, οι οποίοι θεωρεί πως ανήκουν στο κίνημα Γκιουλέν. Η έκδοσή του Γκιουλέν αποτελεί μείζον ζήτημα στις σχέσεις της Τουρκίας με τις ΗΠΑ. Αξίζει να σημειωθεί πως παρά το γεγονός πως από την πρώτη στιγμή ο Πρόεδρος Ερντογάν κατηγόρησε τον Γκιουλέν για το πραξικόπημα, μέχρι αυτή την στιγμή και παρά τις συλλήψεις και τις εκκαθαρίσεις που έχουν γίνει και στον τουρκικό στρατό δεν έχουν ακόμα βρεθεί τα ηγετικά στελέχη του πραξικοπήματος.

Πηγές

Μάζης, Ι., Μυστικά Ισλαμικά Τάγματα και Πολιτικο-οικονομικό Ισλάμ στη σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα, εκδ. Αγγελος Σιδεράτος, 2η εκδοση, 2000
Χριστοδουλάκη, Ε. (2015) Η ευρωπαϊκή πολιτική της Τουρκίας μετά την Κοπεγχάγη: μια διαθεματική προσέγγιση, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2015. Διαθέσιμο στο: http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid%3A9043
Gülen,F., Αγάπη και Ανεκτικότητα, Αθήνα, εκδ. Ι.Σιδέρης, 2013
Yavuz, H, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford University Press, Oxford, 2003
Berrin Koyuncu-Lorasdaği (2010): The Prospects and Pitfalls of the ReligiousNationalist Movement in Turkey: The Case of the Gülen Movement, Middle Eastern Studies, 46:2,221-234, Διαθέσιμο στο: http://dx.doi.org/10.1080/00263200902800760
David Tittensor (2012): The Gülen movement and the case of a secret agenda:
Hurriyet Daily News (2012) Chronology of Oslo dialogues with PKK Διαθέσιμο στο: http://www.hurriyetdailynews.com/chronology-of-oslo-dialogues-with-pkk.aspx?pageID=238&nID=31190&NewsCatID=338 [ημερ.προσβ.: 28-09-2012] Özbudun,Ε. και Gençkaya, Ö., Democratization and the Politics of Constitution Making in Turkey, CEU Press, New York, 2009.
Putting the debate in perspective, Islam and Christian–Muslim Relations, 23:2, 163-179.Διαθέσιμο στο: http://dx.doi.org/10.1080/09596410.2012.655065
Rabasa,A. και Larrabee,St, The Rise of Political Islam in Turkey, RAND National Defence Research Institute, 2008
Stratfort (2010)Turkey: An Emerging AKP-Gulenist Split? Διαθέσιμο στο: https://www.stratfor.com/analysis/turkey-emerging-akp-gulenist-split (ημερ.προσβ.:11-10-2016)