Ελληνικά
Γράφει η Κωνσταντίνα Βλαχάβα, Διεθνολόγος-Απόφοιτη Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς
Tο ζήτημα της ενεργειακής ασφάλειας απέκτησε από τις αρχές του 2000 υψηλή θέση προτεραιότητας στην ατζέντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έως τότε δε είχαν ληφθεί δράσεις για τη δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής, καθώς η ενεργειακή ασφάλεια θεωρούνταν αντικείμενο καθαρά εθνικής πολιτικής και τα κράτη δεν ήταν πρόθυμα να εκχωρήσουν εθνική κυριαρχία στον τομέα αυτό. Όμως στη συνέχεια έγινε αντιληπτό ότι η ενεργειακή ασφάλεια είναι συνυφασμένη με την οικονομική ανάπτυξη και αειφορία. Επιπλέον, η αυξανόμενη εξάρτηση της ΕΕ από εξωτερικές πηγές και κυρίως από τη Ρωσία σε συνδυασμό με τις εξελίξεις στις σχέσεις Ουκρανίας – Ρωσίας και ΕΕ – Ρωσίας ενέτειναν την ανάγκη για μια ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική.
Η εξάρτηση της ΕΕ από εξωτερικές πηγές αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που απαιτούν άμεση επίλυση. Τη δεκαετία 2000 – 2010 αυξήθηκε περίπου η ζήτηση από 75% σε 84% για το πετρέλαιο και από 49% σε 62% για το φυσικό αέριο.[i] Το γεγονός αυτό εγείρει θέμα ενεργειακής ασφαλείας, καθώς η ΕΕ καθίσταται εκτεθειμένη σε διεθνείς ενέργειες και στρατηγικές των κρατών – παραγωγών ενεργείας που μπορεί να χρησιμοποιήσουν την ενέργεια ως μοχλό πίεσης για πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Επιπλέον, η πολιτική αστάθεια και οι συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στα κράτη – εξαγωγείς ενεργείας προκαλούν κινδύνους διακοπής εφοδιασμού που μπορεί να επηρεάσουν την ενεργειακή ασφάλεια της Ένωσης.
Ωστόσο, σε μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ εισαγωγέων και εξαγωγέων κρατών, η προσήλωση των εισαγωγέων στη διαφοροποίηση και διεύρυνση των πηγών εφοδιασμού δεν εξυπηρετεί τα συμφέροντα του εξαγωγέα και μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις (σύμφωνα με τη ρεαλιστική σχολή) για την εμπλοκή των δυο πλευρών σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος (zero sum game) – τα οφέλη που κερδίζει το κράτος- εισαγωγέας από τη διαφοροποίηση των πηγών του μεταφράζονται σε απώλειες για τα κράτη – εξαγωγείς.
Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Πολιτική
Η ενεργειακή πολιτική που ακολουθεί η ΕΕ έχει τρεις βασικούς πυλώνες: (α) ενίσχυση της ασφάλειας εφοδιασμού, (β) δημιουργία λειτουργικής και ανταγωνιστικής αγοράς (επιτρεπτές τιμές σε όλους τους καταναλωτές) και (γ) επίτευξη αειφόρου ανάπτυξης.[ii] Ένας από τους βασικούς στόχους της ΕΕ στα πλαίσια της ενεργειακής της πολιτικής, κυρίως ως προς τον πρώτο πυλώνα, είναι η διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας και η αναζήτηση εναλλακτικών αγορών, ώστε να μειωθεί η εξάρτησή της από τη Ρωσία. Οι ανησυχίες για πιθανή διακοπή τροφοδοσίας από μέρους της Ρωσίας αποδείχτηκαν δικαιολογημένες με βάση τα εξής γεγονότα:
Τον Ιανουάριο του 2006 η διαφωνία Ρωσίας – Ουκρανίας για την τιμή του αερίου είχε ως συνέπεια τη διακοπή ροής προς την Ουκρανία.[iii] Το 2009 διακόπηκε ακόμα μια φορά η παροχή για δύο εβδομάδες εξαιτίας της αποτυχίας σύναψης συμφωνίας για τα συμβόλαια πληρωμής και διαμετακόμισης.[iv] Αυτή ήταν η πιο μακροχρόνια διακοπή μεταφοράς φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, όπου σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στέρησε από την ΕΕ περίπου το 20% του εφοδιασμού της σε αέριο και επηρέασε συνολικά δώδεκα κράτη-μέλη. Αν και η διακοπή αφορούσε και στις δύο περιπτώσεις μόνο την Ουκρανία, στις υπόλοιπες χώρες η παροχή συνεχίστηκε κανονικά. Ωστόσο μέσω της Ουκρανίας περνά περίπου το 80% του αερίου που εξάγει η Ρωσία στην Ευρώπη, συνεπώς πολλά κράτη της ανατολικής κυρίως Ευρώπης βρίσκονται σε επισφαλή θέση.
Εν συνεχεία, τον Φεβρουάριο του 2012 έγινε εμφανές πως διακοπές εφοδιασμού μπορούν να προκληθούν και λόγω ακραίων καιρικών συνθηκών. Η Ρωσία πήρε την απόφαση να μειώσει την τροφοδοσία στις εξωτερικές αγορές, καθώς αντιμετώπιζε πολύ δύσκολο χειμώνα και η ζήτηση στο εσωτερικό είχε αυξηθεί σε υψηλά επίπεδα. Τέλος, με την κρίση στην Κριμαία το ζήτημα επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο για μια ακόμη φορά και οι ανησυχίες για εκ νέου διακοπή της ροής κορυφώθηκαν.
Όντως, τον Ιούνιο του 2014 η Ρωσία διέκοψε την παροχή φυσικού αερίου στην Ουκρανία με την αιτιολογία του διακανονισμού χρεών εκδίδοντας ανακοίνωση ότι πλέον η Ουκρανία θα τροφοδοτείται μέχρι το σημείο που θα προπληρώνει τις παραγγελίες της.[v] Τα γεγονότα αυτά έκαναν εμφανή την ανάγκη δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού ενεργειακού δικτύου που θα έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει κάθε διακοπή του ρωσικού φυσικού αερίου.
Ας δούμε τι μπορεί να συμβεί στην περίπτωση όπου διακόπτεται στο μέλλον ο εφοδιασμός από τη Ρωσία στην Ουκρανία. Η ΕΕ, ως σύνολο, δεν θα έχει σοβαρές επιπτώσεις σε βραχυπρόθεσμο επίπεδο, ωστόσο χώρες όπως Βουλγαρία, Ρουμανία και Ουγγαρία που εφοδιάζονται και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το συγκεκριμένο δίκτυο, θα επηρεαστούν πολύ περισσότερο και τα επίπεδα κατανάλωσης θα πέσουν κατακόρυφα. Οι επιπτώσεις για την ΕΕ θα είναι ιδιαίτερα σοβαρές για όλα τα κράτη – μέλη στο ακραίο σενάριο, όπου όλοι οι αγωγοί εφοδιασμού της ρωσικής εταιρείας Gazprom σταματήσουν τη λειτουργία τους Η κατανάλωση θα μειωθεί σημαντικά και λόγω των φυσικών περιορισμών από την απουσία υποδομών και λόγω της συνακόλουθης αύξησης των τιμών.
Η αντιμετώπιση μιας κρίσης τέτοιου επιπέδου απαιτεί μηχανισμούς και υποδομές γρήγορης εξισορρόπησης. Σημαντική πηγή για βραχυπρόθεσμη εξισορρόπηση μιας διακοπής είναι η κάλυψη των αναγκών μέσω της εισαγωγής Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου (ΥΦΑ). Στην Ευρώπη λειτουργούν 21 τερματικοί σταθμοί ΥΦΑ (εκ των οποίων ο ένας βρίσκεται στην Ελλάδα). Το έτος 2013 οι εισαγωγές ΥΦΑ κάλυπταν περίπου το 25% των εισαγωγών φυσικού αερίου.[vi]
Το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών αυτών προέρχεται από τις περιοχές Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής (ΜΕΝΑ) Ωστόσο, παρά τις δυνατότητες που παρέχουν οι υποδομές ΥΦΑ, υπάρχουν περιορισμοί όσον αφορά την αξιοποίησή τους, σε περίπτωση μιας συνολικής διακοπής, καθώς δεν υπάρχουν επαρκείς υποδομές για τη διασύνδεση και μεταφορά του στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Συγκεκριμένα στην Ισπανία (λειτουργούν έξι τερματικοί σταθμοί ΥΦΑ) η έλλειψη αγωγών μεγάλης χωρητικότητας για διαμετακόμιση στην κεντρική Ευρώπη καθιστά αδύνατη την πλήρη χρήση του αερίου που επαναεροποιείται.
Ο Νότιος Διάδρομος Φυσικού Αερίου (Southern Gas Corridor), αποτελεί μια λύση διαφοροποίησης πηγών καθώς μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμετακόμιση φυσικού αερίου από την περιοχή της Κασπίας Θάλασσας και της Μέσης Ανατολής. Η διασύνδεση του ευρωπαϊκού δικτύου με τα κράτη της Μέσης Ανατολής και της Κασπίας θα αυξήσει την ανθεκτικότητα του συνόλου του ενεργειακού συστήματος της Ευρώπης απέναντι σε μη αναμενόμενες διακοπές. Εξίσου σημαντικός είναι και ο σχεδιασμός πολιτικής όπου τα κράτη που συμμετέχουν στο Νότιο Διάδρομο θα ενταχθούν ένα κοινό ρυθμιστικό πλαίσιο, στο οποίο η ΕΕ θα μπορεί να επιδιώξει τα δικά της ενεργειακά συμφέροντα.
Συμπεράσματα
Τα περιστατικά των ρώσο-ουκρανικών κρίσεων κατά την τελευταία δεκαετία υπογράμμισαν τη σημασία δημιουργίας ενός σύγχρονου και ανθεκτικού ενεργειακού δικτύου διασύνδεσης και την εξασφάλιση από μέρους της ΕΕ της ενεργειακής της ασφάλειας. Αυτό απαιτεί διαφοροποίηση των πηγών εισαγωγής ενέργειας για τη σταδιακή απεξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο, που καθιστά ευάλωτη την ΕΕ σε τυχόν διακοπές και ενισχύει τη θέση της Μόσχας στη διεθνή σκηνή μέσω της άσκησης της «διπλωματίας των αγωγών». Εναλλακτικές πηγές (αν εξαιρέσουμε την εγχώρια παραγωγή και τη χρήση εναλλακτικών μορφών ενέργειας) αποτελούν τα κράτη ΜΕΝΑ και της Κασπίας.
Η πρόσβαση των ενεργειακών τους αποθεμάτων στην ευρωπαϊκή αγορά απαιτεί: (α) επέκταση του δικτύου αγωγών με επαρκή χωρητικότητα που θα διασυνδέει την Ιβηρική και Ιταλική χερσόνησο με την υπόλοιπη Ευρώπη για τη χρήση των εισαγόμενων ποσοτήτων ΥΦΑ, (β) αντίστοιχη επέκταση των δικτύων των κρατών της Βαλτικής και τέλος (γ) υλοποίηση των σχεδίων του Νοτίου Διαδρόμου που θα μεταφέρει αέριο από σχετικά απομακρυσμένες νέες πηγές.
[i] D.K. Johnsson, B. Johansson, A. Mansson, L.J. Nilsson, M. Nilsson, H. Sonnsjo (2015) Energy security matters in the EU Energy Roadmap, Energy Strategy Reviews
[ii] European Commission, (2016), Energy Strategy: Secure, competitive, and sustainable energy, https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy
[iii] J.Stern (2006) The Russian Ukrainian gas crisis of January 2006, Oxford Institute for Energy Studies
[iv] S. Pirani, J. Stern, K. Yafimava (2009) The Russo-Ukrainian gas dispute of January 2009: a comprehensive assessment, Oxford Institute for Energy Studies
[v] (2014), Ukraine Crisis: Russia halts gas supplies to Kiev, http://www.bbc.com/news/world-europe-27862849
[vi] M. Flouri, Ch. Karakosta, Ch. Kladouchou, J. Psarras (2015) How does a natural gas supply interruption affect the EU gas security? A Monte Carlo simulation, Renewable and Sustainable Energy Reviews