Ελληνικά
Γράφει ο Giuseppe Guerra, Διεθνολόγος (MSc in Diplomacy & International Cooperation, University of Trieste)
Είναι φυσικό να πιστεύουμε ότι η Ιταλία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, διαδραματίζει στρατηγικό ρόλο στο Μεσογειακό γεωπολιτικό σκηνικό. Αυτή η άποψη ενισχύεται εάν υπολογίσουμε το οικονομικό, πολιτικό και στρατιωτικό βάρος της. Επιπροσθέτως, η Ιταλία είναι μέλος των σημαντικότερων φόρουμ όλου του κόσμου, και φυσικά του G7.Ωστόσο, σήμερα αυτός ο ηγετικός ρόλος στην λεκάνη της Μεσογείου φαίνεται να βρίσκεται ήδη, στα χέρια άλλων. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
Η Ιταλία, Μεσογειακή Δύναμη;
Η Ιταλία γεννήθηκε ως μεσογειακή δύναμη[1], κληρονομώντας την θέση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που υπήρξε τότε η μόνη ικανή να ενοποιήσει όλα τα κράτη που βρέχονται από το “Mare Nostrum”[2]. Μετά τη Ρώμη, ακολούθησε ιστορικά η Γαληνοτάτη Βενετική Δημοκρατία, της οποίας το κέντρο βάρους ήταν, εξάλλου, σημαντικά μετατοπισμένο προς τον ανατολικό τομέα της Μεσογείου. Η σύγχρονη ιδέα του “Mare nostrum” αναζωπυρώθηκε από τους ιταλούς εθνικιστές περί το 1880, με αποτέλεσμα τον αποικισμό της Λιβύης, που κατακτήθηκε στον πόλεμο του 1912. Ο ίδιος ο Μουσολίνι σχεδίαζε να μετατρέψει την Μεσόγειο σε “ιταλική λίμνη”, σε πλήρη επίδειξη του ιταλικού πρωτείου.
Το καθεστώς μιας περιφερειακής θαλάσσιας δύναμης, αντικατοπτρίζεται και στο μέγεθος του ιταλικού ναυτικού, το μεγαλύτερο από τα κράτη της Μεσογείου και, εντέλει, το ενδέκατο στον κόσμο[3], παρά το πρόγραμμα μείωσης που ξεκίνησε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.
Εκτός της στρατιωτικής σφαίρας, οι ιταλικές φιλοδοξίες διαφαίνονται επίσης στον οικονομικό τομέα: 9,8% των συνολικών εξαγωγών της Ιταλίας πηγαίνουν στις χώρες της περιοχής MENA (Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική), με σημαντικές επιπτώσεις στις οικονομίες των κρατών αυτών: σαν παράδειγμα αυτό καταδεικνύεται από τις οικονομικές σχέσεις με τον Λίβανο, του οποίου το 8,4%[4] των εισαγωγών προέρχεται από την Ιταλία. Ακόμα μεγαλύτερα είναι τα ποσοστά εξαγωγών στην Τυνησία (14,9%) και στην Αλγερία (9,4%)[5].
Επιπλέον, μία από τις μεγαλύτερες ιταλικές εταιρείες, η ΕΝΙ, δραστηριοποιείται ιδιαίτερα στην περιοχή, καταδεικνύοντας την ιταλική οικονομική δύναμη. Η σημασία αυτής της εταιρίας για τη χώρα, είναι φανερή από την άμεση πολιτική επέμβαση της Ιταλίας να παρεμποδίσει τις ΗΠΑ να ξεκινήσουν πόλεμο στην Λιβύη, ώστε να μην ζημιωθούν τα ιταλικά συμφέροντα στην Τρίπολη, πράγμα που επετεύχθη τελικά. Ακόμα και μετά την αναδιάρθρωση της εταιρείας, η οποία πραγματοποιήθηκε το 2003, η ENI παραμένει ιδιαίτερα δραστήρια στην περιοχή, ιδίως στη Λιβύη και την Αίγυπτο, κατέχοντας και άδειες εκμετάλλευσης σε περιοχές της ανατολικής Μεσόγειου.
Σε γενικές γραμμές, οι Ιταλοί ενδιαφέρονται να διατηρήσουν την ειρήνη και να προωθήσουν την σταθερότητα της περιοχής: συνταγματικά, σε οποιαδήποτε κατάσταση πολέμου, η Ιταλία έχει τα χέρια της δεμένα[6], όσον αφορά τις πωλήσεις όπλων σε κράτη που έχουν κηρύξει πόλεμο εναντίον άλλων λόγο του νόμου 185/1990 και επιπλέον είναι δεσμευμένη απαγορευτικά να κηρύξει πόλεμο η ίδια, σύμφωνα με το άρθρο 11 του συντάγματος[7].
Η πτώση: Λιβύη, 2011
Η εγγύτητα μεταξύ της Ιταλίας και της Λιβύης του Καντάφι αποτελεί πλέον ιστορικό σημείο αναφοράς: οι καλές σχέσεις μεταξύ Ρώμης και Τρίπολης είχαν, ως τελικό αποτέλεσμα, την υπογραφή στη Βεγγάζη το 2008 της Συνθήκης Φιλίας και Συνεργασίας Ιταλίας-Λιβύης.
Το 2011 θα υπάρξει το σημείο καμπής: πρώτα οι διαδηλώσεις στη χώρα, ακολουθούμενες από την εξέγερση λόγω της βίαιης καταστολής των αντιφρονούντων από τον Λίβυο δικτάτορα. Σε αυτή την περίπτωση, η Ιταλία θα προσπαθήσει, για τελευταία φορά, να κρατήσει τη δική της αντίθετη θέση σε σχέση με εκείνη των Ευρωπαίων συμμάχων της. Ωστόσο, μετά τις κατηγορίες για «διπλωματική σχιζοφρένεια», θα πρέπει να ενδώσει στην πλειοψηφική θέση στο Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ[8].
Η Ιταλία, παρά την καταδίκη της καταστολής, θα αποδειχθεί απρόθυμη να παρέμβει. Η πρωτοβουλία θα αναληφθεί τελικά από τον γάλλο-αγγλικό άξονα που θα αρχίσει τους βομβαρδισμούς, υποστηρίζοντας τους επαναστάτες και περιθωριοποιώντας την Ιταλία στην χώρα αυτή, όπου η παρουσία της ήταν ιστορικά πολύ έντονη. Όχι μόνο οι ιταλοί ηγέτες πείστηκαν εντέλει να συμμετάσχουν στον αφανισμό του Καντάφι από τον ίδιο τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Ομπάμα[9].
Αυτός ο πόλεμος είχε μεγάλες συνέπειες για την Ιταλία. Από τότε η Ρώμη δεν φαίνεται να έχει ξεκάθαρη ιδέα για το πώς θα καθορίσει την εξωτερική της πολιτική, δεδομένης επίσης της εσωτερικής πολιτικής αστάθειας που χαρακτηρίζει το πολιτικό προφίλ της χώρας[10].
Η σημερινή εικόνα θέλει την Ιταλία να τηρεί την θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Λιβύη, η οποία είναι η αναγνώριση της κυβερνητικής φατρίας του Σαράτζ και η προώθηση της ειρήνης στην περιοχή, σε αντίθεση με τη Γαλλία, η οποία υποστηρίζει ανοιχτά τον στρατάρχη Χαφτάρ[11], παρά τα παράπονα που προέρχονται από τη Ρώμη.
Ωστόσο, δεν δίνει την εντύπωση να ενστερνίζεται αυτή τη θέση με αποφασιστικότητα, δημιουργώντας σχετική ανασφάλεια. Η υποστήριξη του Σαράτζ υιοθετήθηκε επίσημα στην Στρατηγική Έκθεση του ΥΠΕΞ του 2017[12], αλλά στην πραγματικότητα ο Λίβυος πρωθυπουργός συνέχιζε να βρίσκεται σε δύσκολη θέση από τις δυνάμεις του Χαφτάρ μέχρι την αποφασιστική τουρκική παρέμβαση. Αυτό γιατί η ίδια Στρατηγική Έκθεση δηλώνει μεν πως ο πραγματικός σκοπός της Ιταλίας είναι η προώθηση του διαλόγου, αποκαλύπτει όμως την ιταλική αδυναμία όπως επιβεβαιώνεται και από τις δηλώσεις του Ιταλού πρωθυπουργού Κόντε που δεν βοήθησαν («η Ιταλία δεν είναι ούτε με τον Σαράτζ ούτε με τον Χαφτάρ, αλλά με τον λαό της Λιβύης», Απρίλιος 2019). Σε αυτό το πνεύμα η κατά κάποιο τρόπο προσπάθεια στάσης ουδετερότητας ολοφάνερα ενόχλησε το Σαράτζ[13].
Σήμερα: η Ανατολική Μεσόγειος
Σε αυτό το πλαίσιο, είναι δυνατόν να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί η Ιταλία δεν φαίνεται να θέλει και πάλι να χρησιμοποιήσει τους πόρους της με αποφασιστικό τρόπο στο ζήτημα της Ανατολικής Μεσογείου.
Πρώτα απ’όλα, υπάρχει έλλειψη αποφασιστικής προσέγγισης σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Η Ιταλία δεν φαίνεται να θέλει να εμπλακεί σε παρεμβατικές καταστάσεις. Όπως γράφτηκε από τον Dario Fabbri του Limes, οποιοσδήποτε τύπος πολέμου απαιτεί θυσίες (και θανάτους), κάτι που φαίνεται να μην υπάρχει προδιάθεση να γίνει αποδεκτό στην Ιταλία του σήμερα, προτιμώντας να επικεντρωθεί σε διπλωματικά μέσα επίλυσης των διαφορών ενώ στην υπόλοιπη Μεσόγειο υπάρχει μια τάση επανεξοπλισμού[14].
Σε περίπτωση έλλειψης αποφασιστικής προσέγγισης, η λογική συνέπεια είναι η εμφάνιση πολλών και διαφορετικών απόψεων.
Κάποιοι σχολιαστές έχουν ήδη πάρει την τουρκική πλευρά, με βάση τη συνεργασία των δύο χωρών στην Τρίπολη, θεωρώντας πως έτσι η Ιταλία επιδεικνύει τελικά την αποφασιστική ικανότητα που σήμερα της λείπει[15]. Εξάλλου, η Ιταλία έχει ήδη λάβει τουρκική υποστήριξη σε δύο περιπτώσεις, στη Λιβύη, όπου η Ρώμη είχε αναθέσει την προστασία των πολιτών της στην τουρκική πρεσβεία μετά το κλείσιμο της πρεσβείας της[16], και στη Σομαλία, όπου φαίνεται ότι οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες έπαιξαν θεμελιώδη ρόλο στην απελευθέρωση της εθελόντριας Σίλβια Ρομάνο[17].
Ωστόσο, άλλοι απαντούν ότι η Ιταλία δεν επιλέγει, αλλά είναι αποκλεισμένη από το φόβο ότι η εγκατεστημένη πλέον τουρκική υπεροχή στην Τρίπολη θα μπορούσε, εφόσον συνέφερε τον Ερντογάν, να χτυπήσει τα ιταλικά συμφέροντα στη Λιβύη[18]. Την άποψη αυτή στηρίζει και η ιδιαίτερα ευαίσθητη προσέγγιση στο πλαίσιο της επιχείρησης Ειρήνη, κατά την οποία η Ιταλία δεν διέθεσε αμέσως δικά της πλοία, αν και κατείχε τη διοίκηση των επιχειρήσεων[19], δρώντας μόνο στα μέσα Ιουλίου[20], όταν η αδυναμία της πρωτοβουλίας ήταν πλέον ξεκάθαρη[21].
Βέβαια, άλλοι επαινούν αυτήν την πολιτική ίσων αποστάσεων[22], που ονομάζεται, σύμφωνα με την ίδια τη Στρατηγική Έκθεση του Υπουργείου Εξωτερικών, «στρατηγική υπομονή»[23].
Όμως, για όσους νομίζουν ότι η Ιταλία θα μπορούσε τότε να κλίνει προς την Τουρκία, ας θυμηθούν το επεισόδιο του πλοίου εξερεύνησης Saipem 12000[24]. Η ιταλική ΕΝΙ κατέχει τις άδειες μαζί με την Γαλλική Total, για την εκμετάλλευση της θαλάσσιας περιοχής γύρω από την Κύπρο[25]. Με τις πρώτες ερευνητικές δραστηριότητες, η ΕΝΙ έλαβε εντολή από την Άγκυρα, ή μάλλον απειλή, να σταματήσει την εξερεύνηση και να απομακρυνθεί από την περιοχή. Η ιταλική απάντηση, όπως και η γαλλική, δόθηκε διαμέσου μιας ναυτικής άσκησης στα ανοικτά της Τουρκίας τους τελευταίους μήνες του 2019[26]. Επιπλέον, η Ιταλία έχει μεγάλο ενδιαφέρον για το έργο EastMed[27], όπου η Ρώμη είναι με την πλευρά της Ελλάδος και της Κύπρου ώστε να αποτελέσει ένα νέο κανάλι εφοδιασμού για την ίδια και για την υπόλοιπη Ευρώπη. Προφανώς, το έργο βρίσκει σαφώς την αντίθεση της Άγκυρας, δεδομένου ότι ο αγωγός δεν θα περάσει από την επικράτειά της[28].
Ωστόσο, η Ιταλία συμμετέχει ενεργά στην αποστολή “Active Fence” του ΝΑΤΟ για την προστασία των τουρκικών συνόρων εκεί που η χώρα συνορεύει με τη Συρία[29] [30].
Μέχρι σήμερα, σε κάθε περίπτωση, το μόνο που μπορεί να παρατηρηθεί είναι η παθητική πλοήγηση της ιταλικής ηγεσίας, η οποία υποστηρίζει δειλά και τις δύο πλευρές, αναιρώντας έτσι τη σημασία τόσο της θέσης της όσο και των πόρων που κατέχει.
Το τελευταίο, πρόσφατο παράδειγμα είναι αυτό που αφορά τη ναυτική άσκηση “Eunomia”, η οποία στην Ιταλία έλαβε λίγη δημοσιότητα λόγω της επιθυμίας της Ιταλίας να διατηρήσει μια θέση ίσων αποστάσεων, ενώ ταυτόχρονα αποδεχόταν την συμμετοχή στην άσκηση PASSEX με την Τουρκία[31] [32]. Παρομοίως, κατά τη διάρκεια της πρόσφατης συνάντησης MED-7 στο Αζαξιό της Κορσικής, ο πρωθυπουργός Κόντε, που είχε στις 16/09 τηλεφωνική επαφή με τον τούρκο πρόεδρο[33], δεν διευκρίνισε τον ρόλο της Ιταλίας στο ζήτημα της Ανατολικής Μεσογείου, υποβαθμίζοντας για άλλη μια φορά την Ιταλία στο ρόλο του θεατή του ζητήματος, εστιάζοντας αντ “αυτού στο θέμα της μετανάστευσης[34] [35].
Για καλύτερη κατανόηση της ιταλικής αναποτελεσματικότητας, μια σύγκριση με την Γαλλία είναι χρήσιμη. Τα «ξαδέλφια»[36] έχουν ξεκάθαρες ιδέες για το τι θέλουν στην περιοχή και ποιον να υποστηρίξουν: οι δεσμοί με την Κύπρο είναι στενοί, και ο πρόεδρος Μακρόν δήλωσε αμέσως την υποστήριξή του προς την ελληνική κυβέρνηση στην Ανατολική Μεσόγειο. Μετά την καταστροφή της Βηρυτού, ο Γάλλος πρόεδρος έφτασε στη χώρα των κέδρων, παρακάμπτοντας την Ιταλία, η οποία κινήθηκε με τη συνήθη καθυστέρηση[37], παρά τις στενές εμπορικές σχέσεις Ιταλίας-Λιβάνου, και με τον ιταλικό στρατό να έχει έντονη παρουσία στην περιοχή, όντας ο πρώτος που συμμετείχε στην αποστολή του ΟΗΕ στον Λίβανο, αυτοαναιρώντας την όποια διπλωματική επιτυχία του 2006[38]. Η Γαλλία ξέρει επίσης τι κάνει στη Λιβύη, όπου δεν δίστασε να συγκρουστεί με την Τουρκία ως μέρος της αποστολής Ειρήνη και δεν χάνει την ευκαιρία να βγάζει αιχμηρές ανακοινώσεις εναντίον της Άγκυρας, προσπαθώντας να ωθήσει τους Ευρωπαίους συμμάχους να κάνουν το ίδιο[39].
Συμπερασματικά, φαίνεται ότι η Ιταλία, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης στην Ανατολική Μεσόγειο, θα υποστεί οπωσδήποτε συνέπειες, θύμα της παθητικής και μη αποφασιστικής προσέγγισής της, καθώς και της έλλειψης μακροπρόθεσμου στρατηγικού οράματος, αποδυναμώνοντας περεταίρω τα συμφέροντά της στην περιοχή και την σημασία της ως ισορροπιστικός παράγοντας για την ειρήνη του “Mare Nostrum”.
Υποσημειώσεις
[1] Il Mare non bagna l’Italia. Limes, 3/07/2017. Συνδ.: https://www.limesonline.com/cartaceo/il-mare-non-bagna-litalia.
[2] “Η δικιά μας θάλασσα”, στα λατινικά.
[3] Italy Military Strength (2020), globalfirepower.com. Συνδ.: https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=italy. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[4] 8,7% για το CIA Factbook. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/le.html
[5] La Strategia Italiana nel Mediterraneo (2017), Σ. 32. Ministero degli Affari Esteri e della Cooperazione Internazionale. Συνδ.: https://www.esteri.it/mae/resource/doc/2017/12/rapporto-med-maeci-ita.pdf.
[6] Orsini A., La crisi nel Mediterraneo orientale e gli interessi dell’Italia. Sicurezza Internazionale. Συνδ.: https://sicurezzainternazionale.luiss.it/2020/08/22/la-crisi-nel-mediterraneo-orientale-gli-interessi-dellitalia/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[7] A chi vende le armi l’Italia. Il Post. Συνδ.: https://www.ilpost.it/2019/06/09/armi-italia-esportazioni/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[8] Bonanni, A. L’ira della Ue contro la Farnesina: ”Non può difendere un dittatore”. La Repubblica. Συνδ.: https://www.repubblica.it/esteri/2011/02/22/news/ira_ue-12753847/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[9] Vespa. S. La guerra in Libia del 2011, la posizione di Berlusconi e il ruolo di Napolitano. Formiche. Συνδ.: https://formiche.net/2017/08/libia-berlusconi-napolitano/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[10] Iacoviello U. C. Il ruolo dell’Italia nel Mediterraneo. Difesaonline. Συνδ.: https://www.difesaonline.it/evidenza/punti-di-vista/il-ruolo-dellitalia-nel-mediterraneo. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[11] De Turris, F. La Libia tra Haftar e al-Sarraj: spaccato di un paese in guerra civile. Opinio Juris. Συνδ.: https://www.opiniojuris.it/libia-haftar-al-sarraj/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020
[12] La Strategia Italiana nel Mediterraneo (2017), Σ. 21-22. Ministero degli Affari Esteri e della Cooperazione Internazionale. Συνδ.: https://www.esteri.it/mae/resource/doc/2017/12/rapporto-med-maeci-ita.pdf.
[13] Iacoviello U. C., op. cit.
[14] Gagliano, G. Qual è la posizione dell’Italia sulle tensioni fra Turchia e Grecia? Startmag. Συνδ.: https://www.startmag.it/mondo/qual-e-la-posizione-dellitalia-sulle-tensioni-tra-turchia-e-grecia/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[15] Orsini, A. L’Italia deve allearsi con la Turchia. Per almeno due ragioni. Huffington Post. Συνδ.: https://www.huffingtonpost.it/amp/entry/litalia-deve-allearsi-con-la-turchia-per-almeno-due-ragioni_it_5f350ec1c5b6960c0670f861/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[16] Sarzanini, F. L’intelligence : è la prima ritorsione. Corriere della Sera. Συνδ.: https://www.corriere.it/esteri/11_marzo_21/Intelligence-allerta-sarzanini_78553818-5389-11e0-9775-d7937a6c081d.shtml. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[17] Cannon B., Donelli F. Il ruolo della Turchia nel rilascio di Silvia Romano. Istituto per gli Studi di Politica Internazionale. Συνδ.: https://www.ispionline.it/it/pubblicazione/il-ruolo-della-turchia-nel-rilascio-di-silvia-romano-26339. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[18] Li Gobbi, A. Crisi nel Mediterraneo Orientale: l’Italia dov’è? Analisi Difesa. Συνδ.: https://www.analisidifesa.it/2020/08/crisi-nel-mediterraneo-orientale-litalia-dove/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[19] Caffio, F. L’Italia e i nuovi equilibri nel Mediterraneo. Istituto Affari Internazionali. Συνδ.: https://www.affarinternazionali.it/2020/05/litalia-e-mediterraneo-zee/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[20] Gambardella L. L’Italia scende in campo nella missione Ue Irini: nave San Giorgio sarà l’ammiraglia. Il Foglio. Συνδ.: https://www.ilfoglio.it/esteri/2020/07/17/news/l-italia-scende-in-campo-nella-missione-ue-irini-nave-san-giorgio-sara-l-ammiraglia-322418/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[21] Gambardella, L. Buonanotte, Irini. Il Foglio. Συνδ.: https://www.ilfoglio.it/esteri/2020/06/11/news/buonanotte-irini-320874/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[22] Caffio, F. op. cit.
[23] La Strategia Italiana nel Mediterraneo (2017), Σ. 9. Ministero degli Affari Esteri e della Cooperazione Internazionale. Συνδ.: https://www.esteri.it/mae/resource/doc/2017/12/rapporto-med-maeci-ita.pdf.
[24] Bascone, F. Cipro: Turchia; Eni, manovre navali e alchimie giuridiche. Istituto Affari Internazionali. Συνδ.: https://www.affarinternazionali.it/2018/02/cipro-turchiaeni-manovre-alchimie/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[25] Chypre: Total et Eni vont explorer et exploiter un nouveau gisement offshore. Le Monde de l’Energie. Συνδ.: https://www.lemondedelenergie.com/chypre-total-eni-gisement-offshore/2019/09/19/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[26] Iacoviello U. C., op. cit.
[27] La Strategia Italiana nel Mediterraneo (2017), Σ. 9. Ministero degli Affari Esteri e della Cooperazione Internazionale. Συνδ.: https://www.esteri.it/mae/resource/doc/2017/12/rapporto-med-maeci-ita.pdf.
[28] Li Gobbi, A. op. cit.
[29] Turkey – Operation «Active Fence”. Italian Ministry of Defence. Συνδ.: http://www.difesa.it/EN/Operations/InternationalOperations/NATO_Support_to_Turkey/Pagine/default.aspx. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[30] https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_topics/20160624_160613_PATRIOT_map.pdf
[31] Vita, L. L’Italia entra nel Mediterraneo Orientale. Insideover. Συνδ.: https://it.insideover.com/guerra/italia-mediterraneo-orientale-esercitazioni-greci-turchi.html. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[32] Νέδος, Β. «Παζλ» ασκήσεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Καθημερινή. Συνδ.: https://www.kathimerini.gr/politics/1093340/pazl-askiseon-stin-anatoliki-mesogeio/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[33] Michelin, F. Mediterraneo e non solo. Cosa c’è dietro la telefonata Conte-Erdogan. Formiche. https://formiche.net/2020/09/conte-erdogan-dialogo/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[34] Conte al Med7: “I flussi migratori vanno governati, non subiti”. Formiche. Συνδ.: https://formiche.net/2020/09/conte-med7-flussi-migratori/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[35] Kassidiaris, A. Conclusions from the MED7 Meeting in Corsica. Insideover. Συνδ.: https://www.insideover.com/politics/conclusions-from-the-med7-meeting-in-corsica.html. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[36] Τρόπος με τον οποίο οι Ιταλοί αναφέρονται στους Γάλλους.
[37] Li Gobbi, A. op. cit.
[38] de Palo, F. Italia senza rotta nel Mediterraneo. L’allarme dell’ammiraglio De Giorgi. Formiche. Συνδ.: https://formiche.net/2020/08/italia-mediterraneo-de-giorgi/. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
[39] Méditerranée. Macron appelle l’Union européenne à faire front commun face à la Turquie. Ouest France. Συνδ.: https://www.ouest-france.fr/politique/emmanuel-macron/mediterranee-macron-appelle-l-union-europeenne-a-faire-front-commun-face-a-la-turquie-6968615. Τελευταία έλεγχο: 17/09/2020.
