Ελληνικά
Γράφει ο Ιωάννης Χουλιάρας, Δόκιμος Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Εισαγωγή
Η παρούσα ανάλυση διερευνά το ζήτημα του ρόλου και της επιρροής του Ισλάμ στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Αρχικά, θα παρουσιαστεί εν συντομία η επίδραση που άσκησαν οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις, κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες ύπαρξης του σύγχρονου τουρκικού κράτους, στην διαμόρφωση των στόχων της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής και του καθορισμού της σχέσης μεταξύ αυτής και της ισλαμικής θρησκείας. Εν συνεχεία, θα διερευνηθεί ο ρόλος του Ισλάμ στην εξωτερική πολιτική του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP), το πως επηρέασε την πολιτική της τουρκικής κυβέρνησης έναντι διάφορων σημαντικών διεθνών ζητημάτων και το πως αναδιαμόρφωσε την στρατηγική αντίληψη της χώρας.
Από την Ίδρυση του σύγχρονου Τουρκικού κράτους έως τα τέλη του 20ού αιώνα
Κατά την περίοδο των κοσμικών, εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ (1923-1938), η κεμαλική ηγεσία επιδίωξε συνειδητά να απομακρύνει την Τουρκία από το οθωμανικό παρελθόν της και τον μουσουλμανικό κόσμο, και να την ενσωματώσει στον δυτικό πολιτισμό. Έγινε προσπάθεια να περιοριστεί τόσο η πολιτική, όσο και η κοινωνική επιρροή του Ισλάμ, το οποίο τέθηκε υπό κρατικό έλεγχο.
Το κεμαλικό όραμα διαμόρφωσης ενός σύγχρονου, εξευρωπαϊσμένου τουρκικού κράτους, επηρέασε καθοριστικά και την εξωτερική πολιτική. Η κεμαλική γραφειοκρατία κυριαρχούσε στην εξωτερική πολιτική και τον στρατό, και ως εκ τούτου βασικοί στόχοι της Τουρκίας κατά τις επόμενες δεκαετίες υπήρξαν η καλλιέργεια στενών σχέσεων με τις ΗΠΑ, η ένταξη στο ΝΑΤΟ και η προσπάθεια ένταξης στην ΕΕ, προκαλώντας την έντονη δυσαρέσκεια και κριτική των πολιτικά περιθωριοποιημένων και αδύναμων ισλαμικών πολιτικών παρατάξεων.
Η κατάσταση αυτή άρχισε να μεταβάλλεται κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Το 1995, το Ισλαμιστικό Κόμμα Ευημερίας του Νετσμεττίν Ερμπακάν κέρδισε τις εκλογές και σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας. Ο Ερμπακάν ασκούσε έντονη κριτική στην ΕΕ, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ και διακήρυττε την ανάγκη στενότερης οικονομικής και πολιτικής συνεργασίας της Τουρκίας με τον μουσουλμανικό κόσμο. Οι πολιτικές του, ωστόσο, συνάντησαν την έντονη αντίδραση του στρατού, ο οποίος τον υποχρέωσε σε παραίτηση το 1997.
Η Άνοδος του AKP και ο Αναπροσανατολισμός της Τουρκικής Εξωτερικής Πολιτικής
Ο ρόλος του Ισλάμ στην διαμόρφωση των αντιλήψεων περί εξωτερικής πολιτικής των κυβερνήσεων AKP
Με την άνοδο του AKP στην εξουσία το 2002, η θέση του Ισλάμ στην τουρκική κοινωνία, κατά συνέπεια και στην τουρκική εξωτερική πολιτική, άρχισε να μεταβάλλεται. Οι ηγετικές φυσιογνωμίες του AKP, συμπεριλαμβανομένου του ηγέτη του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, είχαν επηρεαστεί έντονα από την παν-ισλαμιστική ιδεολογία του Εθνικού Οράματος του Ερμπακάν, ενώ το ίδιο το AKP υπήρξε απόγονος του απαγορευμένου μετά το πραξικόπημα του 1997 Κόμματος Ευημερίας. Αν και διακήρυττε μετριοπαθέστερες θέσεις σε σύγκριση με τον Ερμπακάν, η ηγεσία του AKP ήταν έντονα επηρεασμένη από τις ιδέες του Εθνικού Οράματος σχετικά με την ανάγκη στενότερης συνεργασίας της Τουρκίας με τον μουσουλμανικό κόσμο και της ανάδειξής της σε ηγέτιδα δύναμη αυτού, όπως επίσης και από την κριτική του στάση απέναντι στην ΕΕ, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ και την νοσταλγία για το Οθωμανικό παρελθόν.
Ιδιαίτερη επίδραση ως προς την σχέση Ισλάμ και εξωτερικής πολιτικής άσκησαν και οι ιδέες του ακαδημαϊκού Αχμέτ Νταβούτογλου, ο οποίος διετέλεσε σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν και αργότερα Υπουργός Εξωτερικών. Στο βιβλίο του «Στρατηγικό Βάθος», δημοσιευμένο το 2001, ανέλυσε το στρατηγικό του όραμα για την τουρκική εξωτερική πολιτική: ο Νταβούτογλου ασκούσε κριτική στην μονοδιάστατη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, η οποία κατά την γνώμη του έδινε υπερβολική έμφαση στην σχέσεις με τον δυτικό κόσμο και υπέτασσε τα συμφέροντα της Τουρκίας σε αυτόν. Η Τουρκία οφείλει, κατά τον Νταβούτογλου, να εκμεταλλευτεί την νευραλγική γεωγραφική της θέση και τους οθωμανικούς δεσμούς της με τον μουσουλμανικό κόσμο, προκειμένου να ασκήσει μια πολυδιάστατη, ενεργητική εξωτερική πολιτική και να αναδειχθεί σε σημαντική παγκόσμια δύναμη, εντός ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος.
Επομένως, το Ισλάμ θα επηρέαζε καθοριστικά την εξωτερική πολιτική του AKP με δύο τρόπους: πρώτον, μετέβαλε την αντίληψη για το ζωτικό συμφέρον και τον στρατηγικό προσανατολισμό της Τουρκίας, η οποία θα έπαυε πλέον να αποτελεί απλά έναν σύμμαχο της Δύσης, και δεύτερον, αποτελούσε ένα κρίσιμο εργαλείο ήπιας ισχύος για την αναβάθμιση της διεθνούς θέσης της χώρας.
Ο νέος προσανατολισμός στην τουρκική εξωτερική πολιτική ευνοήθηκε από διάφορους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες: την πολιτική κυριαρχία του AKP, την ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, το τέλος του μονοπολικού κόσμου (με την ανάδυση της Κίνας και της Ρωσίας στο διεθνές σκηνικό), που περιόρισε την εξάρτηση από τις ΗΠΑ και διεύρυνε τα περιθώρια δράσης της Τουρκίας, και το κενό ισχύος που δημιούργησαν στην Μέση Ανατολή οι αμερικανικές επεμβάσεις και αργότερα η Αραβική Άνοιξη.
Η Ισλαμική Αναδιαμόρφωση της Τουρκικής Εξωτερικής Πολιτικής
Ο σημαντικός ρόλος του Ισλάμ στην εξωτερική πολιτική του AKP καθίσταται σαφής από την εξέλιξη των σχέσεων της Τουρκίας με τα κράτη της Μέσης Ανατολής και την ενεργητικότητα σε σχέση με ζητήματα που απασχολούν τον μουσουλμανικό κόσμο, την επιδείνωση των σχέσεων με την Δύση και την πολιτική θρησκευτικής ήπιας ισχύος της τουρκικής κυβέρνησης.
Οι σχέσεις της Τουρκίας με τις ΗΠΑ και την ΕΕ επιδεινώθηκαν σταδιακά υπό το AKP. Παρά τις αρχικές φιλοευρωπαϊκές διακηρύξεις, η ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας στην ΕΕ σύντομα «πάγωσε», λόγω του Κυπριακού Ζητήματος και της απροθυμίας των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων να δεχθούν στους κόλπους της ΕΕ μία χώρα με μεγάλο πληθυσμό και δη μουσουλμανικό. Η κριτική που άσκησε η ΕΕ στην ολοένα και αυταρχικότερο χαρακτήρα των κυβερνήσεων Ερντογάν οδήγησε σε εκατέρωθεν ανταλλαγή ρητορικών «πυρών», με την τουρκική κυβέρνηση να κατηγορεί την ΕΕ για ισλαμοφοβία. Εξίσου επιδεινώθηκαν, σταδιακά, οι σχέσεις με τις ΗΠΑ. Για παράδειγμα, η Τουρκία δεν επέτρεψε την χρήση του εδάφους της από τα αμερικανικά στρατεύματα κατά τον πόλεμο με το Ιράκ το 2003, τήρησε παθητική στάση ως προς την άνοδο του Ισλαμικού Κράτους και κατηγόρησε τις ΗΠΑ για το πραξικόπημα του 2016 και τις οικονομικές δυσκολίες της Τουρκίας. Γενικότερα, το παρελθόν των ηγετών του AKP στο τουρκικό ισλαμιστικό κίνημα τους κατέστησε καχύποπτους έναντι της Δύσης, η οποία στήριζε παλαιότερα την κεμαλική ελίτ και την καταπιεστική πολιτική της εναντίον των ισλαμιστών. Στην σημερινή Τουρκία προωθείται, ως εκ τούτου η εικόνα πως η Δύση συνωμοτεί με τους αντιπάλους της κυβέρνησης για την αποσταθεροποίηση του AKP και της χώρας γενικότερα. Παρομοίως επιδεινώθηκαν και οι σχέσεις με το Ισραήλ, λόγω της συχνής κριτικής που ασκεί η τουρκική ηγεσία στην ισραηλινή πολιτική έναντι των Παλαιστινίων και της στήριξής της στην Χαμάς. Οι επιχειρήσεις του Ισραήλ στην Γάζα το 2008 και η επίθεση Ισραηλινών στρατιωτών σε τουρκικό πλοίο που μετέφερε ανθρωπιστική βοήθεια το 2010, αποτέλεσαν κομβικά σημεία στην επιδείνωση των τουρκο-ισραηλινών σχέσεων. Αυτή δεν μπορεί να εξηγηθεί αποκλειστικά με δομικούς όρους εξωτερική πολιτικής, αλλά πρέπει να αναλυθεί και υπό το πρίσμα της αναδιαμόρφωσης της τουρκικής ταυτότητας, η οποία επέφερε και αναδιαμόρφωση της αντίληψης περί φίλων και εχθρών.
Αντίθετη εικόνα παρουσίασε η πολιτική της χώρας προς την μουσουλμανική Μέση Ανατολή. Κατά τα πρώτα έτη της διακυβέρνησης του AKP, οι σχέσεις της Τουρκίας με κράτη όπως η Συρία και το Ιράν βελτιώθηκαν ραγδαία. Η Τουρκία διεύρυνε τις πολιτικοοικονομικές επαφές της με την Συρία και επιχείρησε να μεσολαβήσει στο ζήτημα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Εξίσου βελτιώθηκαν οι σχέσεις με το Ιράκ, τόσο με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση όσο και με τη Κουρδική Περιφερειακή Κυβέρνηση, ενώ αυξήθηκαν κατακόρυφα οι οικονομικές συναλλαγές με τα κράτη της περιοχής. Η ισλαμιστική τουρκική ηγεσία ήταν αποφασισμένη να ενισχύσει τον ρόλο και την δραστηριοποίηση της Τουρκίας στην Μέση Ανατολή και να εκμεταλλευτεί τους θρησκευτικούς και ιστορικούς δεσμούς της με την περιοχή, σε αντίθεση με την επιφυλακτική και αδιάφορη στάση των κεμαλικών. Το αποκορύφωμα της τουρκικής πολιτικής ήρθε το 2010-2011, όταν η Τουρκία στήριξε τις αραβικές εξεγέρσεις φιλοδοξώντας να καταστεί χώρα-πρότυπο και de facto ηγεμόνας της περιοχής, εκμεταλλευόμενη και τις σχέσεις του AKP με την Μουσουλμανική Αδελφότητα.
Εξίσου έντονη δραστηριότητα υπήρξε και στο πεδίο της ανάδειξης της παγκόσμιας επιρροής της Τουρκίας ως ηγετικής χώρας του ισλαμικού κόσμου. Το 2004, για πρώτη φορά Τούρκος ανέλαβε την θέση του Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Ισλαμικής Διάσκεψης, ενώ η Τουρκία εμβάθυνε την συνεργασία της με τον Αραβικό Σύνδεσμο και το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου. Ανέλαβε επίσης διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες για διαπολιτισμικό διάλογο μεταξύ Ισλάμ και Δύσης, ενώ επιχείρησε να διαδραματίσει παρόμοιο διαμεσολαβητικό ρόλο και σε άλλα σημαντικά ζητήματα του μουσουλμανικού κόσμου, π.χ. μεταξύ Ισραήλ-Συρίας, Βοσνίας-Σερβίας, Αφγανιστάν-Πακιστάν. Επιχειρεί, επιπλέον, να εκμεταλλευτεί το Ισλάμ ως εργαλείο ήπιας ισχύος. Η τουρκική κυβέρνηση χρηματοδοτεί την ανέγερση τζαμιών σε διάφορα κράτη του κόσμου, όπως επίσης και την ισλαμική διδασκαλία και την συντήρηση οθωμανικών μνημείων. Όσον αφορά την Ευρώπη, διαύλους της τουρκικής επιρροής αποτελούν η τουρκική διασπορά στην Δυτική Ευρώπη και οι μουσουλμανικές κοινότητες των Βαλκανίων. Παρόμοιο ρόλο παίζει και η παροχή αναπτυξιακής και διοικητικής στήριξης σε άλλα μουσουλμανικά κράτη (π.χ. Αφγανιστάν, Μπαγκλαντές, Σομαλία). Η χρηματοδότηση για την κρατική Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων υπερτετραπλασιάστηκε, και διευρύνθηκε τόσο ο εσωτερικός όσο και ο διεθνής της ρόλος.
Συμπεράσματα
Συμπερασματικά, μπορεί να ειπωθεί πως οι αλλαγές στην εξωτερική πολιτική της Τουρκίας με ορόσημο την άνοδο του AKP στην εξουσία δεν οφείλονται αποκλειστικά σε πιέσεις του διεθνούς συστήματος (δομικός ρεαλισμός), αποκομμένες από τις εσωτερικές εξελίξεις. Η ταυτότητα της Τουρκίας υπέστη μια θεμελιώδη μεταβολή με την άνοδο στην εξουσία της ισλαμικής παράταξης και της περιθωριοποίησης της παλαιάς κεμαλικής ελίτ, μια μεταβολή η οποία επέφερε τον αναπροσδιορισμό των στρατηγικών συμφερόντων της Τουρκίας και την αντίληψη της περί φίλων και εχθρών, με βάση το Ισλάμ.
Βέβαια, υπήρξαν και δομικοί περιορισμοί στην αναδιαμόρφωση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Η πολιτική της Τουρκίας ως προς τις αραβικές εξεγέρσεις εν πολλοίς απέτυχε. Η ανατροπή της κυβέρνησης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο το 2013 και η αποτυχία της Άγκυρας να απομακρύνει τον Μπασάρ αλ Άσαντ από την εξουσία, έχουν αναζωπυρώσει τον ανταγωνισμό της Τουρκίας με άλλες δυνάμεις της περιοχής, όπως η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ, έχουν ενισχύσει την στρατηγική της εξάρτηση από την Ρωσία και προκαλέσει την στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής της στην Μέση Ανατολή, όπως φάνηκε από τις πρόσφατες επεμβάσεις στην Συρία και την δημιουργία της στρατιωτικής βάσης στο Κατάρ. Οι εκκλήσεις του προέδρου Ερντογάν σχετικά με την ανάγκη ενοποίησης του μουσουλμανικού κόσμου υπό τουρκική ηγεσία μοιάζουν όλο και πιο αποκομμένες από το σημερινό διεθνές περιβάλλον, καταδεικνύοντας τα όρια της ιδεολογικοποίησης της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους.
Βιβλιογραφία – Πηγές
Ananicz, S. (2015). Alone in Virtue: The «New Turkish» ideology in Turkish Foreign Policy. [ebook] Warsaw: Centre for Eastern Studies. Available at: https://www.files.ethz.ch/isn/191609/pw_49_ang_alone-in-virtue_net.pdf [Accessed 7 Feb. 2020].
Balci, B. (2014). A New Turkish Foreign Policy?. [online] Carnegie Endowment for International Peace. Available at: https://carnegieendowment.org/2014/08/27/new-turkish-foreign-policy-pub-56473 [Accessed 9 Feb. 2020].
Barkey, H. (2018). Restoring Religion’s Role In Foreign And Domestic Policy In Erdogan’s Turkey. [online] Hoover Institution. Available at: https://www.hoover.org/research/restoring-religions-role-foreign-and-domestic-policy-erdogans-turkey [Accessed 9 Feb. 2020].
Beck, J. (2019). Turkey’s Global Soft-Power Push Is Built on Mosques. [online] The Atlantic. Available at: https://www.theatlantic.com/international/archive/2019/06/turkey-builds-mosques-abroad-global-soft-power/590449/ [Accessed 9 Feb. 2020].
Bird, A. (2006). The Impact of Political Islam on Turkish Foreign Policy: Myth or Reality?. [ebook] London: London School of Economics and Political Science. Available at: http://citation.allacademic.com//meta/p_mla_apa_research_citation/0/9/8/2/3/pages98234/p98234-1.php [Accessed 6 Feb. 2020].
Gözaydın, İ. (n.d.). Religion as Soft Power in the International Relations of Turkey. [ebook] Instanbul: Instanbul Technical University. Available at: https://www.ispionline.it/it/documents/Religioni/Gozaydin_Religion%20as%20Soft%20Power%20in%20the%20International%20Relations%20of%20Turkey.pdf [Accessed 9 Feb. 2020].
Grigoriadis, I. (2010). The Davutoğlu Doctrine and Turkish Foreign Policy. [ebook] Athens: ELIAMEP. Available at: http://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2010/05/%CE%9A%CE%95%CE%99%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%9F-%CE%95%CE%A1%CE%93%CE%91%CE%A3%CE%99%CE%91%CE%A3-8_2010_IoGrigoriadis1.pdf [Accessed 7 Feb. 2020].
Tol, G. and Baskan, B. (2018). From “hard power” to “soft power” and back again: Turkish foreign policy in the Middle East. [online] Middle East Institute. Available at: https://www.mei.edu/publications/hard-power-soft-power-and-back-again-turkish-foreign-policy-middle-east [Accessed 9 Feb. 2020].
Ulgen, S. (2010). A Place in the Sun or Fifteen Minutes of Fame?: Understanding Turkey’s New Foreign Policy. [ebook] Brussels: Carnegie Endowment for international Peace. Available at: https://carnegieendowment.org/files/turkey_new_foreign_policy.pdf [Accessed 7 Feb. 2020].
Warning, M. and Kardaş, T. (n.d.). The Impact of Changing Islamic Identity on Turkey’s New Foreign Policy. [ebook] Yalova: Turkish Journal of International Relations. Available at: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/19272 [Accessed 7 Feb. 2020].