Τα πραξικοπήματα στην Τουρκία και ο ρόλος του Στρατού

Γράφει ο Ευάγγελος Διπλάρας, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ

Αναμφισβήτητα, ο θεσμός του Στρατού στη κεμαλική Τουρκία κατέχει αξιοπρόσεκτη θέση στoν πολιτικό βίο της γείτονος. Ο Στρατός είχε καταφέρει να κερδίσει τους εξωτερικούς εχθρούς της Τουρκίας το 1922, στο Μικρασιατικό πόλεμο. Αυτό το γεγονός, έκανε τον Στρατό παντοδύναμο στην Τουρκία. Η επιρροή του Στρατού στην τουρκική πολιτική ζωή είναι πολύ ισχυρή και αυτό γίνεται ορατό στα στρατιωτικά πραξικοπήματα το 1960, το 1971, το 1980 και το 1997. Όπως και στην αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016.

Α) Το πραξικόπημα του 1960

Από την εγκαθίδρυση της κυβέρνησης του Δημοκρατικού κόμματος τον Μάιο του 1950 μέχρι την ανατροπή της στις 27 Μάιου 1960, χαρακτηρίστηκε κυρίως από μια ατέρμονη και αυξανόμενη πόλωση μεταξύ Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικανών. Η γεφύρωση αυτής της ασυμβίβαστης εχθρότητας  επιτεύχθηκε το 1960, όταν άρχισε να δημιουργείται μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την κυριαρχία των  Δημοκρατικών. (Λίτσας 2007: σ. 19) Τα δύο βασικά θέματα ήταν ο ρόλος  της θρησκείας στην τουρκική ζωή και η διατήρηση  των πολιτικών ελευθεριών. Σχεδόν εξίσου σημαντικός ήταν ο οικονομικός παράγοντας. Το ευρύ κοινό έλαβε γνώση ενός στρατιωτικού πραξικοπήματος. Στη δήλωση που έστειλε ο συνταγματάρχης Αλπαρσλάν Τουρκές, που μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο κατά τις πρωινές ώρες αναφέροντας ότι «οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις είχαν αναλάβει την διοίκηση της χώρας» για να αποτρέψουν την απάτη και να υπογραμμίσουν τον μη πολιτικό χαρακτήρα του πραξικοπήματος. (Walter F. Weiker 1963: σσ. 4, 74, 20 και 21) Ο στρατός ανακοίνωσε ότι η εξουσία είναι στα χέρια μιας «επιτροπής εθνικής ενότητας» (Milli Birlik Komitesi) Ο στρατηγός Cemal Gursel ήταν ο βασικός ενορχηστρωτής του πραξικοπήματος, αλλά για αρκετό χρονικό διάστημα η σύνθεση  της επιτροπής δεν ήταν σαφής. Την επόμενη μέρα το πραξικόπημα ανακηρύχτηκε ότι ο Cemal Gursel είχε διοριστεί αρχηγός του κράτους, υπουργός άμυνας και πρωθυπουργός, θεωρητικά έχοντας περισσότερες εξουσίες από ότι και ο Μουσταφά Κεμάλ. (Zurcher 2004: σ. 242) Με το τέλος της στρατιωτικής εξουσίας, το κόμμα του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ στις εκλογές του Οκτωβρίου του 1965 κέρδισε με απόλυτη πλειοψηφία (52,9%). Ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ δεν είχε κανένα πρόβλημα να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης για την προεδρία της κυβέρνησης. Για τα επόμενα πέντε χρόνια ήταν κυρίαρχος στην τουρκική πολιτική σκηνή.  (Zurcher 2004: σσ. 241, 242 και 250)

Β) Το πραξικόπημα του 1971

Στις αρχές του 1971, η κυβέρνηση του Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ δεν ήταν σε θέση να δράσει και να παρεμποδίσει τις βιαιότητες στους δρόμους, στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και δεν ήταν σε θέση να περάσει στη συνέλευση οποιαδήποτε κρίσιμη νομοθεσία σχετικά με τις οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Αυτή ήταν η περίπτωση όταν στις 12 Μαρτίου του 1971 ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου ανέθεσε στον πρωθυπουργό μνημόνιο, το οποίο στην πραγματικότητα ισοδυναμεί με τελεσίγραφο των στρατιωτικών δυνάμεων. Ζήτησε να σχηματιστεί μια αξιόπιστη και ισχυρή κυβέρνηση που θα μπορούσε να περιορίσει και να εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις με βάση το «κεμαλικό πνεύμα». Εάν δεν ικανοποιηθούν αυτές οι απαιτήσεις, «ο στρατός θα ασκήσει το συνταγματικό του καθήκον» και θα καταλάβει την εξουσία. Σε σύντομο χρονικό διάστημα κυκλοφορήσαν φήμες ότι η ανώτερη διοίκηση είχε ενεργήσει στην πραγματικότητα για να ανατρέψει το πραξικόπημα  από τους νεότερους αξιωματικούς έχοντας ως πρότυπο το Μάιο του 1960. Οι φήμες φάνηκαν να επιβεβαιώνονται όταν αρκετοί αξιωματικοί συνταξιοδοτήθηκαν σύντομα.(Zurcher 2004: σ. 258)

Γ) Το πραξικόπημα του 1980

Ο στρατηγός Kenan Evren ανέτρεψε την τουρκική κυβέρνηση όταν οδήγησε τις στρατιωτικές δυνάμεις στους δρόμους της πρωτεύουσας  στις 12 Σεπτεμβρίου του 1980. (Watson & Comert 2012) Οι λόγοι που ο Στρατός κατέλαβε την εξουσία ήταν οι εξής: 1) Ένας από τους βασικότερους λόγους ήταν η χαοτική πολιτική κατάσταση, 2) ένας άλλος  σοβαρός λόγος είναι η ανικανότητα του τουρκικού κοινοβουλίου θεσπίσει νόμους καθώς ο Στρατός εργάστηκε για να δημιουργήσει ένα νέο σύνταγμα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα. 3) Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η τουρκική οικονομία. (Lashnits 2005: σσ. 53, 60 και 65)  4) Τέλος, μεγάλες ήταν και οι προκλήσεις που δέχονταν ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους. (Begum 2011: σ.151)

Δ) Το πραξικόπημα του 1997

Το λεγόμενο «μεταμοντέρνο πραξικόπημα». Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, το Ισλαμικό Κόμμα Ευημερίας αποκόμισε τεράστια κέρδη από τις εκλογές, το οποίο κατέκτησε την εξουσία την επόμενη χρονιά ως επικεφαλής μιας κυβέρνησης συνασπισμού. Το 1997 ο στρατός εξέδωσε μια σειρά «συστάσεων», τις οποίες η κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να αποφύγει. Ο πρωθυπουργός Νετσμετίν Ερμπακάν συμφώνησε σε ένα υποχρεωτικό οκταετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα (με στόχο να εμποδίσει τους μαθητές να εγγραφούν σε θρησκευτικές σχολές). Ο Νετσμετίν Ερμπακάν αναγκάστηκε στη συνέχεια να παραιτηθεί. Το κόμμα πρόνοιας καταργήθηκε το 1998 και ο Νετσμετίν Ερμπακάν αποστασιοποιήθηκε από την πολιτική πέντε χρόνια. (Al Jazeera 2016)

E) Η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος το 2016

Ο Στρατός έχει την ικανότητα να παρεμβαίνει όταν οι κυβερνήσεις δεν προστατεύουν τα συμφέροντα του στρατού. Κατά την περίοδο της εξουσίας του ισλαμιστών και του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η δύναμη του στρατού μειώθηκε σημαντικά. Ο Στρατός που είχε ισχυρή επιρροή στην τουρκική πολιτική σκηνή αρχίζει να μειώνετε από τα περιβόητα σκάνδαλα Ergenecon*[1] και Βαριοπούλα*[2]. (Waldman & Caliskan 2017: σ. 32) Τα σκάνδαλα αυτά, απασχόλησαν σε μεγάλο βαθμό τον τουρκικό πολιτικό βίο. Στην δεύτερη περίοδο διακυβέρνησης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αυτά τα δύο σκάνδαλα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εδραίωση του στην εξουσία. Αυτό συνέβη επειδή ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έστειλε στην φυλακή έναν μεγάλο αριθμό στρατιωτικών.  Το πραξικόπημα στις 15 Ιουλίου του 2016 ήταν επικεντρωμένο στο “Κεμαλικό πνεύμα”. Κατά την διάρκεια του πραξικοπήματος, στην τουρκική εθνική τηλεόραση (TRT) ανακοινώνει το σήμα κατατεθέν «Ειρήνη στο εσωτερικό συμβούλιο», ως «Ειρήνη στην πατρίδα». Τελικά, το πραξικόπημα δεν πέτυχε τους στόχους του και θεωρήθηκε μια μεγάλη νίκη της δημοκρατίας στην Τουρκία. (ΑΤΑΜΑΝ 2017: σσ. 27 και 28)

Συμπέρασμα

Η συμβολή του Στρατού είναι αναμφίβολα σημαντική στην Τουρκία. Ακόμα και σήμερα, παρ’ όλες τις συλλήψεις χαμηλόβαθμων και υψηλόβαθμων αξιωματικών βλέπουμε ότι ο Στρατός έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει εξελίξεις. Ο Στρατός μέσω των πραξικοπημάτων έχει την δυνατότητα να προστατεύει την «κεμαλική κληρονομιά» και τον κοσμικό χαρακτήρα της Τουρκίας. Διατηρώντας εν ζωή τις κεμαλικές αρχές δίνεται η δυνατότητα στο Στρατό να κρατήσει τα προνόμια του. Όλα τα παραπάνω βέβαια φαίνεται πως ίσχυαν μέχρι πρότινος. Στη σύγχρονη Νεο-Οθωμανική Τουρκία του Ερντογάν η ισχύς του Στρατού και ο ρόλος του ως θεματοφύλακας του κεμαλισμού έχουν πλέον εξασθενήσει σημαντικά. Συμπερασματικά, η εκδήλωση συχνών πραξικοπημάτων στην Τουρκία το 1960, το 1971, το 1980 και το 1997 και η αποτυχημένη απόπειρα του πραξικοπήματος το 2016 είναι μία ισχυρή απόδειξη ότι η δημοκρατία στην Τουρκία δεν ήταν ποτέ σταθερή.

 

Πηγές

Ξενόγλωσσες πηγές

• ATAMAN M. (2017) «JULY 15 COUP ATTEMPT IN TURKEY CONTEXT, CAUSES AND CONSEQUENCES», πρώτη έκδοση, Istanbul, SETA.
• Begum B. (2011) «The Role of the Military in Turkish Politics: To Guard Whom and From What? » Ejeps: European journal of economic and political studies, Διαθέσιμο file:///C:/Users/User/Downloads/Differential_Investors’_Response_to_Restatement_An%20(1).pdf [Πρόσβαση 4/12/2018].
• Huntington P. (2006) «Political Order in Changing Societies», the United States of America, Library of Congress.
• Lashnits T. (2005) «Recep Tayyip Erdogan», πρώτη έκδοση, Philadelphia, Chelsea House.
• Rubin Μ. (2008) Erdogan, Ergenekon, and the Struggle for Turkey Mideast Monitor Διαθέσιμο http://www.michaelrubin.org/1107/erdogan-ergenekon-and-the-struggle-for-turkey [Πρόσβαση 25/6/2018].
•  «Timeline: A history of Turkish coups» Αl Jazeera, Διαθέσιμο (2016) https://www.aljazeera.com/news/europe/2012/04/20124472814687973.html [Πρόσβαση 10/6/2018].
• Walter F. Weiker (1963) «The Turkish revolution 1960–1961», Washington: Brookings Institution.
• Waldman A. S. & Caliskan E. (2017) «The New Turkey and Its Discontents», New York, Oxford University
• Watson Ι. and Comert Υ. (2012) «Court to try 1980 Turkey coup plotters» CNN, Διαθέσιμοhttps://edition.cnn.com/2012/01/10/world/europe/turkey-coup-indictment/index.html [Πρόσβαση 8/6/2018].
• Zurcher E., (2004) «Turkey A Modern History», τρίτη έκδοση, London, New York, I.B.Tauris & Co Ltd.

 

Ελληνικές πηγές

 

1) Λίτσας Σ. (2007) «Η Σύγχρονη τουρκική πραγματικότητα και ο ρόλος του στρατού στις δομές της εξουσίας του κράτους: Από την θεσμική κατοχύρωση στη συνειδησιακή ταύτιση  ΟΡ07.02», ΕΛΙΑΜΕΠ, Διαθέσιμοhttp://www.eliamep.gr/wpcontent/uploads/2008/07/op0702.pdf  [Πρόσβαση 27/6/2018].

2) Λυγερός Σ. & Μελάς Κ. (2013) «Μετά τον Ερντογάν τι;» Πρώτη έκδοση, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη.

Σημειώσεις

[1] *Η υπόθεση Εργκενεκόν απασχόλησε σε μεγάλο βαθμό την τουρκική δικαιοσύνη, καθώς ήταν αντιμέτωπη με ένα τεράστιο και περίπλοκο δίκτυο συνταξιούχων αξιωματικών, δημοσιογράφων, ακαδημαϊκών, επιχειρηματιών και άλλων κοσμικών εναντίον του κυβερνώντος κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. (Rubin 2008)

[2] *Η εφημερίδα «Ταράφ» αποκάλυψε ότι 162 Τούρκοι αξιωματικοί συμμετείχαν τον Φεβρουάριο του 2003 στην εκπόνηση του άκρως απόρρητου σχεδίου επιχειρήσεων «Βαριοπούλα», το οποίο φέρει την υπογραφή του αρχηγού της Αεροπορίας πτεράρχου Ιμπραήμ Φιρτίνα και είχε στόχο την προετοιμασία του κλίματος για πραξικόπημα. (Λυγερός & Μελάς 2013: σ.69)