Σχέση Ασφάλειας και Ελευθερίας στον 21ο αιώνα

Γράφει ο Χρήστος Λαμπρόπουλος, Εξωτερικός Συνεργάτης ΚΕΔΙΣΑ

Είναι οφθαλμοφανές και ασφαλώς όχι τυχαίο, ότι ο 20ος αιώνας υπήρξε ίσως η εκπληκτικότερη εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας, καθώς συνδύασε ασύγκριτες ανθρώπινες καταστροφές, σημαντική υλική βελτίωση, ριζοσπαστικές αλλαγές σε οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο (1) και μια πρωτοφανή αύξηση της ικανότητάς μας να αλλάξουμε ή να καταστρέψουμε την όψη του πλανήτη μας. Η έκταση των αλλαγών αυτών σήμανε τη μετάβαση σε νέου τύπου κοινωνικές δομές, που εκτείνονται πέρα από τη Νεωτερικότητα, επηρεάζοντας ταυτόχρονα την εξέλιξη των κοινωνικών συστημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. (2)

Σε κάθε τμήμα ενός ιστορικού ταξιδιού, διαπιστώνουμε πολλές μακροχρόνιες συνέχειες και περιπλανήσεις που προώθησαν στις δυτικές κοινωνίες ένα μοντέλο διαχείρισης του τρόμου, που κρύβει ή υποβαθμίζει το ίδιο το αναπόδραστο του τρόμου. (3) Με την εμφάνιση του 21^ου αιώνα και αναμοχλεύοντας την εικόνα των καταρρεόντων Δίδυμων Πύργων, ανασύρονται στην επιφάνεια μεσαιωνικές εικονογραφίες, καθόσον δημιουργείται μια παράταιρη απεικόνιση αφενός μιας ιερής τελετουργίας και λύτρωσης και αφετέρου μιας μετάβασης στον μουσουλμανικό παράδεισο και μιας τιμητικής ευδαιμονίας στην δεύτερη αιώνια ζωή. (4) Η αντιτρομοκρατική νομοθεσία μας προσκαλεί στο ανακαινισμένο «κελί της ελευθερίας» με μια διόγκωση του αστυνομικού δικαίου και με μια νέα μορφή προληπτικής δράσης. (5)

Οι ασύμμετροι, από αέρος, εξ αποστάσεως και «χειρουργικής ακρίβειας», προληπτικοί πόλεμοι αποτυπώνουν νέες τεχνολογικές, πολιτικές και ιδεολογικές συγχωνεύσεις αλλά και αντιφάσεις ανάμεσα στην πολιτική, στην οικονομία, στην βία, στην πολεμική εξαγωγή της δημοκρατίας και στην ασφάλεια. Κατά αυτόν τον τρόπο λοιπόν, η πολιτική, η τεχνολογία, ο πολιτισμός, η οικονομία της αγοράς, η κοινωνία της σύγχρονης εποχής μπήκαν στη ζώνη του λυκόφωτος.  Κοινός τόπος όλου του ταξιδιού, παραμένει το γεγονός της μετακύλισης σ’ ένα αβέβαιο μέλλον. Νέοι κίνδυνοι παραμονεύουν και  προκύπτουν, κυρίως, ως προβολές του μέλλοντος στο παρόν, ως προγνώσεις για τις αρνητικές πλευρές του εκσυγχρονισμού. Πώς, όμως μπορούμε να αποτιμήσουμε εκείνο τον «αιώνα των άκρων» ή πώς να προβλέψουμε τις προοπτικές για τη νέα εποχή που αναδύθηκε μέσα από την παλιά;

Μέσα στην ιστορία, όμως, δεν υπάρχουν ούτε μόνιμες κατακτήσεις ούτε ευθύγραμμες εξελίξεις ως απλές προεκτάσεις σημερινών συγκυριών. (6) Αν ο 20ός αιώνας σήμανε τη διάψευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο 21ος θα χαρακτηριστεί από τη κατάρρευση των φοβικών συνδρόμων. Δεν μπορούμε, όμως, να γνωρίζουμε τα συγκεκριμένα γεγονότα που θα συγκροτήσουν τις μεγάλες ροπές κατά τον 21ο αιώνα. Ένα, ωστόσο είναι βέβαιο: η ιστορία δεν τελειώνει ποτέ και το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να περιγράψουμε και να ορίσουμε τις κινητήριες δυνάμεις της, μέσα στην δεδομένη βραχυπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη συγκυρία. (7)

Με την ρήση του αυτή ο Αριστόβουλος Μάνεσης έθεσε το ζήτημα, όσον αφορά την λεπτή κλωστή που συνδέει, από τη μια πλευρά το δημόσιο συμφέρον της ασφάλειας και από την άλλη τα θεμελιώδη δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών. Η λεπτή αυτή γραμμή φαίνεται ότι κόπηκε οριστικά μετά την ριζική μεταβολή των κοινωνικοπολιτικών σχέσεων και του κράτους δικαίου που επέφερε κυρίως η 11η Σεπτεμβρίου.

Σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αρμοδιοτήτων του κράτους, με αβεβαιότητες (8), με κρίσεις, με  κινδύνους  και με ρίσκα (9) που διαχέονται στο κοινωνικό πεδίο. Η ακραία αλλά και επικίνδυνη μετάλλαξη των θεσμών επιβάλλει την ασφάλεια ως βασική αρχή της κρατικής δραστηριότητας και σε αποκλειστικό κριτήριο πολιτικής νομιμοποίησης. Στις παλιότερες θεωρήσεις το καθεστώς ελευθερίας που διέπει ένα κράτος δεν είναι δυνατόν ν’ αντίκειται τους πρωταρχικούς σκοπούς του κράτους αυτού, ώστε να διακυβεύεται η διαχρονικότητα της υπάρξεως του και το καθεστώς ασφάλειας ισοδυναμούσε με διατήρηση της τάξεως από εσωτερικούς κινδύνους αφενός και με προστασία της ανεξαρτησίας και της ακεραιότητας από εξωτερικές απειλές. (10) Το σύγχρονο διακύβευμα αποτελεί η μετεξέλιξη του προσανατολισμού της κρατικής δραστηριότητας που αντιλαμβάνεται την ασφάλεια ως ένα σύνθετο στόχο που περιέχει εκτός από την κατασταλτική επέμβαση, κυρίως την προληπτική δράση.

Η ασφάλεια ως κεντρική έννοια των σύγχρονων κρατών θεωρείται ως θεσμοποιημένη εξωτερική προστασία από κινδύνους με την βοήθεια θεσμικών εγγυήσεων. (11) Αναφέρεται στην προστασία από κάθε είδους κινδύνους, κυρίαρχη όμως διάσταση του « δικαιώματος για ασφάλεια » κατέληξε να σημαίνει τελικά μόνο την προστασία έναντι της τρομοκρατίας και της εγκληματικότητας. (12)

Η αύξηση των φαινομένων αυτών είναι απόρροια της κρίσης του κοινωνικού κράτους και της οικονομικής προόδου που σηματοδοτείται με την απορρύθμιση και την εγκατάλειψη παραδοσιακών μορφών κοινωνικής προστασίας, κρατικής οργάνωσης και ιδιωτικοποίησης της οικονομίας. Η ασφάλεια, επίσης, αποτελεί δημόσιο αγαθό που δεν γνωρίζει όρια. (13) Ο πολίτης αξιώνει ταυτόχρονα ασφάλεια και ελευθερία στο μέγιστο βαθμό αλλά συχνά εμφανίζεται ενδοτικός σε προσωρινές άρσεις βασικών του ελευθεριών χάριν της ασφάλειας του. Απαιτεί τόσο από την Διοίκηση όσο και από τον Νομοθέτη να παρεμβαίνουν διαρκώς και να επεκτείνουν την δράση τους, παρέχοντας μία εν λευκώ επιταγή για κάθε δυνατή παρέμβαση στην ελευθερία. (14)

Η προτεραιότητα, επομένως, δίνεται στην ασφάλεια ως ένα υπερθεμελιώδες δικαίωμα που η προστατευτική του δύναμη επεκτείνεται σε ολόκληρη την κοινωνία και δευτερευόντως στην ελευθερία. Ως τέτοια, η ασφάλεια είναι συστατικό στοιχείο του συνταγματικού μας πολιτισμού, διότι συνδέεται τόσο με την ελευθερία των πολιτών, όσο και με το κοινωνικό κράτος και το κράτος δικαίου, που αποτελούν την βάση της δικαιοκρατικής κοινωνίας.

Στο Σύνταγμα εναπόκειται να αντιμετωπίσει την νέα κατάσταση με εμβάθυνση και ενδυνάμωση της εγγυητικής του λειτουργίας και με την επέκταση των ρυθμίσεων του σε νέα πεδία ώστε να καλυφθούν τα κενά, η διαχρονική κρατική παρουσία και οι αυθαιρεσίες. Σε περίπτωση που το δικαίωμα στην ασφάλεια θεωρηθεί ένα υπερδικαίωμα, παρέχεται στον κοινό νομοθέτη η δυνατότητα να πολλαπλασιάσει τους περιορισμούς των θεμελιωδών δικαιωμάτων και να εισάγει νέους περιορισμούς που δεν προκύπτουν από το Σύνταγμα. Έτσι, ελλοχεύει ο κίνδυνος ο καταστατικός χάρτης να μεταμορφωθεί από «κανονικό» συνταγματικό δίκαιο σε παρασύνταγμα ή Σύνταγμα της ανάγκης.

Το δικαίωμα στην ασφάλεια θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ισότιμα με τ’ άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, ως συνταγματικό θεμέλιο νομοθετικών περιορισμών των θεμελιωδών δικαιωμάτων με απώτερο σκοπό την προστασία των πολιτών από την κρατική δραστηριότητα και από τους άλλους πολίτες.

Όταν  ο  πολίτης αξιώνει  συγχρόνως  ασφάλεια   και  ελευθερία,  απαιτεί  στόχους καταρχήν  ταυτόσημους  αλλά  και  αλληλοσυγκρουόμενους. (15) Θα πρέπει να αρκεστεί σε μία σχετική ασφάλεια του κοινωνικού του χώρου, με παράλληλη διατήρηση της σχετικής του ελευθερίας. Η επιδίωξη της μέγιστης ασφάλειας θίγει ένα μέρος της ελευθερίας του. (16) Η πραγματοποίηση της ελευθερίας αποδυναμώνει ένα μεγάλο μέρος της κατασταλτικής εξουσίας για την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας, με μοιραία συνέπεια την αλλοίωση της ειρηνικής και ασφαλής διαβίωσης των ατόμων. Έτσι, ό,τι προστίθεται στην ασφάλεια αφαιρείται από την ελευθερία και ό,τι δεν αφαιρείται από την ελευθερία αφαιρείται από την ασφάλεια.

Χρέος, επομένως, της δημοκρατικής πολιτικής δεν έγκειται να καταλήξει σ’ ένα κυνήγι μαγισσών που θα καταστρέψει κάθε έννοια πολιτικής συμβίωσης, αλλά η σύναψη ενός «κοινωνικού συμβολαίου» με τους πολίτες. Διότι ζητούμενο είναι η επίτευξη της ασφάλειας όχι σε βάρος της ελευθερίας, αλλά μέσα στο πλαίσιο της ελευθερίας.

Βιβλιογραφία

1. E., Hobsbawm. Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991. Αθήνα : Θεμέλιο, 2002. σ. 370.
2. Ο.π. Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991. Αθήνα : Θεμέλιο, 2002. σ. 375.
3. Γ., Πάσχος. Η επιστροφή των λύκων. Αθήνα : Σαββάλας, 2005. σ. 9 επ.
4. Ο.π. Η επιστροφή των λύκων. Αθήνα : Σαββάλας, 2005. σ. 19 επ.
5. Το ποινικό δίκαιο του « εχθρού ». Χ., Παπαχαραλάμπους. 04, Αθήνα : ΠοινΔικ 4/02, 2002. σελ. 1061 επ..
6. Π., Κονδύλης. Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Αθήνα : Θεμέλιο, 1998. σ. 11 επ.
7. Π., Κονδύλης. Από τον 20ο στον 21ο αιώνα, 1998, Αθήνα: Θεμέλιο, σελ.11 επ. Από τον 20ο στον 21ο αιώνα. Αθήνα : Θεμέλιο, 1998. σ. σελ.13 επ.
8. G., Agamben. Ασφάλεια και τρόμος. Σύγχρονα Θέματα. 2002, Τόμ. 80. σελ. 5.
9. Π., Μαντζούφας. Ασφάλεια και πρόληψη στην εποχή της διακινδύνευσης. Τόμος Τιμητικός Του Συμβουλίου Της Επικρατείας. σελ. 55 επ.
10. Α., Μάνεσης. Το πρόβλημα της ασφάλειας του κράτους και η ελευθερία. ΕΔΔΔ. 1962, σ. 5 επ.
11. Κ., Χρυσόγονος. Το θεμελιώδες δικαίωμα στην ασφάλεια. Αθήνα : Ίδρυμα Τσάτσου, 2005, 2005. σ. 141.
12. Χ., Ανθόπουλος. Κράτος πρόληψης και δικαίωμα στην ασφάλει. Αθήνα : Ίδρυμα Τσάτσου, 2005. σσ. 114-115, .
13. Ο.π. Κράτος πρόληψης και δικαίωμα στην ασφάλεια. Αθήνα : Ίδρυμα Τσάτσου, 2005. σ. 111.
14. Ο.π. Κράτος πρόληψης και δικαίωμα στην ασφάλεια. Αθήνα : Ίδρυμα Τσάτσου, 2005. σ. 60.
15. Π., Μαντζούφας. Ασφάλεια και πρόληψη στην εποχή της διακινδύνευσης. Αθήνα : Τόμος Τιμητικός Του Συμβουλίου Της Επικρατείας. σ. 63.
16. Ξ., Κοντιάδης και Μανωλεδάκης, Ι. Ασφάλεια του κράτους ή ελευθερία. Αθήνα : Σαββάλας, 2003. σ. 27.