Ελληνικά
Γράφει η Μαριάννα Σμουστοπούλου, Φοιτήτρια Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Πειραιώς
Οι πρόσφατες ανακαλύψεις υπεράκτιων αποθεμάτων φυσικού αερίου επί της Ανατολικής Μεσογείου, δημιουργούν «πολλαπλά παράθυρα ευκαιριών» για την επίτευξη διμερών και πολυμερών συμπράξεων με στόχο την συνεκμετάλλευση και την προσέλκυση έξωθεν δυνητικών επενδυτών. Ωστόσο, η τρέχουσα συγκυρία χαρακτηρίζεται από μια καθολική ρευστότητα στην περιοχή, λόγω των τεταμένων σχέσεων μεταξύ των γειτονικών κρατών—εάν λάβουμε υπόψη τις εκκρεμότητες γύρω από την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών κυριαρχίας, την πολιτική αστάθεια και τις αντιπαραθέσεις που επέφερε η Αραβική Άνοιξη αλλά και τις αναδυόμενες προκλήσεις τις τρομοκρατίας και του ισλαμικού εξτρεμισμού. Στο πλαίσιο των ευρύτερων προσπαθειών αποκλιμάκωσης της έντασης, κοινή συνισταμένη φαίνεται να αποτελεί η ενεργειακή ασφάλεια ως προέκταση της ασφάλειας και της επιβίωσης κάθε κράτους, την οποία και αναγάγουν σε στόχο υψηλής στρατηγικής. Συνεπώς, η σύνθεση περιφερειακών συνασπισμών και άτυπων συνεργατικών πλαισίων—τα λεγόμενα «ενεργειακά τρίγωνα» μεταξύ Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, αλλά και Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου, αποτελούν εχέγγυο τόσο για την επίτευξη περιφερειακής σταθερότητας, όσο και για την ανάπτυξη των επιμέρους τοπικών οικονομιών μέσω της αναδιανομής των ωφελών -κερδών για τα κράτη-δικαιούχους.
Ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια και ο κομβικός ρόλος της Ελλάδας
Αναμφίβολα, η θαλάσσια περιοχή η οποία εκτείνεται από τα νοτιοανατολικά παράλια της Κρήτης μέχρι και το δέλτα του Ποταμού Νείλου, στα όρια της οποίας βρίσκονται τα λεγόμενα «διαμάντια της Μεσογείου»—δηλαδή, τα κοιτάσματα στο πεδίο του Ηροδότου(Herodotus Basin), της Λεβαντίνης( Levantine Basin) και ανοιχτά του ποταμού Νείλου(Nile Cone)—βρίσκεται στο επίκεντρο του στρατηγικού ενδιαφέροντος όλων των μεγάλων γεωπολιτικών δρώντων της περιοχής, άλλα και της ΕΕ. Αναλυτικότερα, η αντίστροφη σχέση μεταξύ του ετήσιου ρυθμού κατανάλωσης και των περιορισμένων αποθεμάτων φυσικού αερίου, η μέση διάρκεια ζωής των οποίων εκτιμάται στα 54 χρόνια, σύμφωνα με την BP Statistical Review of World Energy 2014, λειτουργεί αντισταθμιστικά προς τις υψηλές καταναλωτικές και βιομηχανικές ανάγκες της Γηραιάς Ηπείρου. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις αλλεπάλληλες κρίσεις μεταξύ Ρωσίας- Ουκρανίας και την ακόλουθη διακοπή ενεργειακού εφοδιασμού το 2009, συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής, προσανατολισμένη στην ασφάλεια εφοδιασμού και διαμετακόμισης. Πρόκειται για ένα διττό στόχο: αφενός, αναφορικά με την εξεύρεση εναλλακτικών προμηθευτών πλην της Ρωσίας, η οποία κατέχει το μονοπώλιο προσφοράς σε ποσοστό της τάξης του 80-90% κι αφετέρου, την εξασφάλιση ενεργειακής αυτάρκειας μακροπρόθεσμα, μέσω της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων της Νοτιοανατολικής Μεσογείου αλλά και της χρήσης ΑΠΕ ως εναλλακτική επιλογή με χαμηλό περιβαλλοντικό κόστος. Εν προκειμένω, δίνεται προβάδισμα στην υλοποίηση του Νοτίου Διαδρόμου( Southern Corridor) Φυσικού Αερίου(έναντι του αντίστοιχου σχεδιαζόμενου ρωσικού South Stream), μέρος του οποίο θα αποτελέσει το φιλόδοξο σχέδιο του Διαδριατικού Αγωγού(Trans-Adriatic Pipeline), ο οποίος θα μεταφέρει αζέρικο φυσικό αέριο από το κοίτασμα Shah Deniz της Κασπίας, προς την ευρωπαϊκή αγορά, αρχής γενομένης το 2018-2020.
Αναφορικά με τις χώρες διαμετακόμισης φυσικού αερίου, η Ελλάδα αποτελεί την βέλτιστη επιλογή , χάρη στη γεωστρατηγική της θέση ως γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης αλλά και υπό το πρίσμα της ασφάλειας, όντας μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας, έναντι της Τουρκίας η οποία, μολονότι συμπεριλαμβάνεται στο σχέδιο υλοποίησης του TAP μαζί με την Ελλάδα, θεωρείται αναξιόπιστος εταίρος. Κι αυτό, γιατί η τρέχουσα τουρκική εξωτερική πολιτική, βασισμένη στο «στρατηγικό βάθος» (Δόγμα Davutoğlu) και στα «μηδενικά προβλήματα» με τα γειτονικά κράτη, τείνει πλέον προς την εκμηδένιση των γειτόνων—« μηδενικοί γείτονες». Συνεπώς, οι σκέψεις περί παράκαμψης της Τουρκίας και περιορισμού των φιλοδοξιών περί ανάδειξής της σε μείζονα ενεργειακό κόμβο διαμετακόμισης αλλά και σε ηγεμονική δύναμη μακροπρόθεσμα, τίθενται επί τάπητος. Ωστόσο, η παραπάνω συλλογιστική στερείται αποδεικτικής ισχύος, εάν λάβουμε υπόψη μας τα εξής: αφενός, το υψηλό επενδυτικό κόστος κατασκευής ενός εναλλακτικού αγωγού διαμετακόμισης, όπως ο προτεινόμενος East Mediterranean Pipeline(EASTMED) που πιθανολογείτο να συνδεθεί με το ελληνικό τμήμα του TAP, ο οποίος θα μεταφέρει αέριο από το Ισραήλ στην Κύπρο και από εκεί απευθείας στην Κρήτη και την Πελοπόννησο• αφετέρου, το γεγονός ότι η Τουρκία, εφόσον αποτελεί ήδη χώρα διαμετακόμισης του αζέρικου φυσικού αερίου, όντας συνδεδεμένη με τον αγωγό Trans-Anatolian Pipeline(TANAP), επακόλουθο είναι να συμπεριληφθεί στο σχέδιο του TAP, ο οποίος θα αποτελεί συνέχεια τόσο του South Caucasus Pipeline(SCP), όσο και του TANAP.
Τριμερείς Συνεργασίες
Ως εκ τούτου, οι «τριγωνικές» ενεργειακές συνεργασίες των κρατών της Ανατολικής Μεσογείου, τόσο μεταξύ Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, όσο και Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου, βρίσκονται σε πρώτη γραμμή, με τις διαδοχικές τριμερείς συναντήσεις των Αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων των εν λόγω συνασπισμών, αλλά και με μονομερείς επισκέψεις Προέδρων και Υπουργών( η επίσκεψη του Έλληνα Προέδρου της Δημοκρατίας στο Ισραήλ, στις 29-31 Μαρτίου, αποτελεί το πιο πρόσφατο παράδειγμα), με απώτερο στόχο την σύσφιξη σχέσεων, για την εδραίωση των θεμελίων και περαιτέρω προοπτικών συνεργασίας. Συγκεκριμένα, στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων βρίσκονται δύο σενάρια: το πρώτο, αφορά τη διερεύνηση των δυνατοτήτων για την κατασκευή του αγωγού EASTMED, με την Ελλάδα να διαδραματίζει τον κατεξοχήν ρόλο του «γεφυρωτή» στη μεταφορά φυσικού αερίου(προερχόμενο από το Ισραήλ και την Κύπρο) προς την Ευρώπη• εναλλακτικά, προτάθηκε η μετατροπή των τρεχόντων αποθεμάτων σε υγροποιημένη μορφή(LNG) και η μεταφορά/αποθήκευσή του στον σταθμό LNG της Ρεβυθούσας, ένα εγχείρημα λιγότερο κοστοβόρο και χρονοβόρο σε σχέση με το πρωταρχικό σχέδιο. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσίασε και η διασύνδεση Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας σε ενιαίο δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας—EuroAsia Interconnector—με στόχο την τροφοδότηση της ηπειρωτικής Ευρώπης δια μέσω υποθαλάσσιων καλωδίων. Επιπρόσθετα, αναφορικά με την τριμερή συνεργασία Ελλάδας και Κύπρου και Αιγύπτου, πράγματι η τελευταία, όχι μόνο τείνει να εισέρχεται δυναμικά στην αρένα της Ανατολικής Μεσογείου, έπειτα από την πρόσφατη ανακάλυψη (Αύγουστος 2015) του υπερκοιτάσματος Zohr εντός της αιγυπτιακής ΑΟΖ, αλλά φαίνεται και αρκετά πρόθυμη για την ευόδωση ευρύτερης περιφερειακής συνεργασίας για την κάλυψη των συλλογικών ενεργειακών αναγκών, όπως διαπιστώνουμε από τις δηλώσεις του Προέδρου της Αραβικής Δημοκρατίας της Αιγύπτου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι στην Αθήνα. Επιπλέον με δεδομένες τις ήδη υπάρχουσες καλές πρακτικές και το θετικό κλίμα στις σχέσεις μεταξύ των χωρών, εξετάζεται το ενδεχόμενο συνεκμετάλλευσης των οικοπέδων(blocks) 4, 5, 10 και 11, τα οποία βρίσκονται εντός της κυπριακής ΑΟΖ, ενώ παράλληλα γειτνιάζουν με την αντίστοιχη αιγυπτιακή.
Εύλογα λοιπόν, διαπιστώνουμε ότι το «νησί της Αφροδίτης», αποτελεί τον κοινό παρονομαστή των συμμαχιών και κατ’ επέκταση , μία εκ των κυριότερων σταθερών(δυνητικά) μεταβλητών στην εξίσωση Δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Πράγματι, χάρη στις πρόσφατες ανακαλύψεις αποθεμάτων εντός των 13 θαλασσίων οικοπέδων, στα πλαίσια της κυπριακής ΑΟΖ, η χώρα αναβαθμίζεται γεωστρατηγικά, με αποτέλεσμα να τείνει να προσελκύει ολοένα και περισσότερες ξένες εταιρείες, με στόχο την πραγματοποίηση ερευνών τόσο εντός του οικοπέδου 12 (Noble Energy), όσο και του οικοπέδου 9 (ENI). Πρόσφατα δε, ενέκρινε και τρίτο γύρο αδειοδοτήσεων για έρευνες εξερεύνησης αποθεμάτων επί των οικοπέδων 6,8 και 10, με χρονικό περιθώριο αίτησης εκδήλωσης ενδιαφέροντος από ξένες εταιρείες, τον Ιούλιο του 2016.
Ο Τουρκικός παράγοντας ως τροχοπέδη στις επικείμενες συνεργασίες
Μολαταύτα, οι αντισταθμιστικές ενέργειες της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των αλλεπάλληλων αμφισβητήσεων και την απειλή χρήσης βίας, σε περίπτωση που η Κύπρος προχωρήσει μονομερώς σε έρευνες εξερεύνησης πλουτοπαραγωγικών πόρων εντός του οικοπέδου 6, αφενός, εντείνει το αίσθημα πόλωσης κι αφετέρου, τείνει να διαταράσσει την φαινομενικά, συγκυριακή ισορροπία ισχύος στα ύδατα του μεσογειακού χώρου. Σύμφωνα με το τουρκικό ΥΠΕΞ, απαιτείται προστασία των «ίσων και αδιαχώριστων δικαιωμάτων και συμφερόντων των Τουρκοκύπριων επί των φυσικών πόρων του νησιού». Από την άλλη, οι ηγέτες του τριμερούς συνασπισμού Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου, υπογράφοντας την «Διακήρυξη των Αθηνών», τονίζουν την αναγκαιότητα εξεύρεσης δίκαιης και βιώσιμης λύσης του Κυπριακού ζητήματος, βάσει των αποφάσεων του ΟΗΕ, στηρίζοντας, εμμέσως πλην σαφώς υπέρ των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας τόσο εντός της ΑΟΖ, όσο και της Υφαλοκρηπίδας( δεδομένου ότι η Κύπρος έχει υπογράψει την σχετική Σύμβαση του 1982).
Αναφορικά με τις σχέσεις Άγκυρας-Τελ Αβίβ έχουν υποστεί αισθητό πλήγμα, αρχής γενομένης της ισραηλινής επέμβασης στο πλοίο Mavi Marmara έξω από τα παράλια της Γάζας τον Μάιο του 2010. Οι τουρκικές αξιώσεις περί καταβολής αποζημιώσεων και τερματισμό του αποκλεισμού της Γάζας, βασίζονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο στρατηγικής αναφορικά με την επαναπροσέγγιση των δύο γεωπολιτικών δρώντων. Πράγματι, η διμερής συνεργασία στον τομέα των υδρογονανθράκων και η συνακόλουθη αποκατάσταση των ενεργειακών σχέσεων, φαντάζει ολοένα και πιο ελκυστική για την Τουρκία, στην οποία μετά την κατάρριψη του ρωσικού μαχητικού Su-24 τον περασμένο Νοέμβριο, έχουν υποβληθεί οικονομικές κυρώσεις ενώ, ενδέχεται να ληφθούν μέτρα εις βάρος της, αναφορικά με τον περιορισμό –ενδεχομένως και την ακύρωση, των σχεδίων υλοποίησης του TurkStream. Τέλος, η περιφερειακή αντιπαλότητα μεταξύ Τουρκίας-Αιγύπτου, με σημείο αναφοράς την εκδίωξη του Αιγύπτιου Προέδρου Mohammad Morsi το 2013 και την συνακόλουθη ανάληψη της εξουσίας από τον στρατηγό Abdel Fattah el-Sisi, ο οποίος καταδικάζει έκδηλα το φιλικά προσκείμενο προς το AKP κόμμα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, παγώνει την όποια προσδοκία για επίτευξη—έστω και φαινομενικά, ενός κλίματος κατευνασμού.
Συμπερασματικά, λαμβάνοντας υπόψη την προδιάθεση της τουρκικής πλευράς για αλλαγή του status quo—ενδεχομένως, συμπράττοντας παράνομες διμερείς οριοθετήσεις θαλασσίων ζωνών κυριαρχίας με την ΤΔΒΚ, προκειμένου να λάβει το προβάδισμα στην έρευνα και την εξερεύνηση επί των οικοπέδων—αλλά και τις τεταμένες σχέσεις με τα κράτη της περιοχής, όπως λχ , με το Ισραήλ αλλά και την Αίγυπτο, η έννοια της ασφάλειας και της σταθερότητας κλυδωνίζεται σημαντικά. Προϊόντος του χρόνου, θα αποδειχθεί κατά πόσο η συνδυασμένη δράση και οι άτυποι συνασπισμοί των κρατών της περιοχής, διαθέτουν την κατάλληλη δυναμική προκειμένου να καταστεί η Μεσόγειος μια θάλασσα ειρήνης-σταθερότητας-αμοιβαίων συμφερόντων, άλλα και διαπολιτισμικής συνεργασίας.
Βιβλιογραφία
“A Gas-Powered Rapprochement between Turkey and Israel”, Foreign Policy , 18 Δεκέμβριος 2015, http://foreignpolicy.com/2015/12/18/israel-and-turkey-reach-deal-to-restore-diplomatic-relations/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 07/04/2016)
“Cyprus’ third licensing round: Questions and observations”, Middle East Strategic Perspective, 27 Μάρτιος 2016, http://www.mesp.me/2016/03/27/cyprus-third-licensing-round-questions-observations/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 29/03/2016)
«Αγωγός και καλώδιο ηλεκτροδότησης Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ στο επίκεντρο της τριμερούς» Πρώτο Θέμα, 28 Ιανουάριος 2016, http://www.protothema.gr/politics/article/548682/agogos-kai-kalodio-ilektrodotisis-elladas-kuprou-israil-sto-epikedro-tis-trimerous-/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
«Απάντηση Εκπροσώπου ΥΠΕΞ Κ. Κούτρα σε ερωτήσεις δημοσιογράφων ως προς ανακοίνωση τουρκικού ΥΠΕΞ σχετικά με προκήρυξη Γ΄γύρου αδειοδοτήσεων για έρευνες στην κυπριακή ΑΟΖ» , 28 Μάρτιος 2016, http://www.mfa.gr/epikairotita/diloseis-omilies/apantese-ekprosopou-upeks-koutra-se-eroteseis-demosiographon-os-pros-anakoinose-tourkikou-upeks-skhetika-me-prokeruxe-ggurou-adeiodoteseon-gia-ereunes-sten-kupriake-aoz.html (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
Διακαντώνης Μ., «Το ενεργειακό τοπίο σε Ελλάδα, Κύπρο και Ισραήλ: Προοπτικές και προκλήσεις», Φιλελεύθερος, 02 Μάρτιος 2016 http://www.liberal.gr/arthro/35751/amyna–diplomatia/2016/to-energeiako-topio-se-ellada-kupro-kai-israil-prooptikes-kai-prokliseis.html (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
«Ενεργειακή Διπλωματία», Ελληνική Δημοκρατία – Υπουργείο Εξωτερικών, Φεβρουάριος 2016, http://www.mfa.gr/energeiake-diplomatia/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 28/03/2016)
«Η Διακήρυξη των Αθηνών της τριμερούς Συνόδου Κορυφής Ελλάδας, Αιγύπτου και Κύπρου», Ναυτεμπορική, 09 Δεκέμβριος 2015, http://www.naftemporiki.gr/story/1040804/i-diakiruksi-ton-athinon-tis-trimerous-sunodou-korufis-elladas-aiguptou-kai-kuprou (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
Θεοχαρίδης Π., «Κίνηση-ματ ο τρίτος γύρος για νέες αδειοδοτήσεις στην ΑΟΖ, Εuroactive, 17 Φεβρουάριος 2016, http://www.euractiv.gr/thematikes-katigories/energia/kinisi-mat-tritos-giros-gia-nees-adiodotisis-stin-aoz/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
«Κοινές δηλώσεις του Πρωθυπουργού με τους Προέδρους της Αιγύπτου και της Κύπρου μετά την τριμερή συνάντηση» 09 Δεκέμβριος 2015, http://www.primeminister.gov.gr/2015/12/09/14431 (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
Νικολαΐδου Μ., «Επίσκεψη Παυλόπουλου στο Ισραήλ με φόντο την ενέργεια», Euractiv, 11 Μάρτιος 2016, http://www.euractiv.gr/thematikes-katigories/energia/episkepsi-pavlopoulou-sto-israil-fonto-tin-energia/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
Νικολαΐδου Μ., «Στο επίκεντρο η μεταφορά φυσικού αερίου από το Ισραήλ», Euractiv, 10 Φεβρουάριος, 2016, http://www.euractiv.gr/thematikes-katigories/energia/sto-epikentro-metafora-fisikou-aeriou-apo-israil/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
«Ο ρόλος της Ανατολικής Μεσογείου στην Ενεργειακή Ασφάλεια της Ευρώπης»: Μελέτη 2012, Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων—Τομέας Ρωσίας-Ευρασίας & Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Πρωτόπαπας Ξ. Γ., «Οι γεωπολιτικές ισορροπίες και ο ενεργειακός ρόλος Αζερμπαϊτζάν και Ελλάδας», ViaDiplomacy, 26 Σεπτέμβριος 2014, http://www.viadiplomacy.gr/geopolitikes-isorropies-ke-o-energiakos-rolos-azermpaitzan-ke-elladas/ (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
Τζίμας Στ., «Η Τουρκία και οι γείτονες», Καθημερινή, 18 Δεκέμβριος 2015, http://www.kathimerini.gr/842819/opinion/epikairothta/politikh/h-toyrkia-kai-oi-geitones (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)
«Τουρκικό ΥΠΕΞ: Μέρος του κυπριακού οικοπέδου 6 εντός τουρκικής υφαλοκρηπίδας», Ναυτεμπορική, 26 Μάρτιος 2016, http://www.naftemporiki.gr/story/1084543/tourkiko-ypeks-meros-tou-kupriakou-oikopedou-6-entos-tourkikis-ufalokrupidas (τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 30/03/2016)