Ελληνικά
Γράφει ο Κωνσταντίνος Παντελής, Εξωτερικός Συνεργάτης ΚΕΔΙΣΑ
Σε συνέχεια της παρουσίασης του οργανωτικού πλαισίου και της θεωρητικής προσέγγισης ως προς την Προστασία των Αμάχων (Protection of Civilians), στο δεύτερο αυτό μέρος θα παραθέσουμε συνοπτικά τον ρόλο των δύο σημαντικότερων διεθνών οργανισμών στον τομέα, του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ.
Ο ΟΗΕ και η Προστασία των Αμάχων
Με τον άμαχο πληθυσμό να αποτελεί ολοένα και περισσότερο θύμα των ενόπλων συγκρούσεων ανά τον κόσμο, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έχει επιφορτίσει μία σειρά από ειρηνευτικές αποστολές με την ευθύνη της Προστασίας των Αμάχων από τη σωματική βία.
Πρώτη ειρηνευτική αποστολή με σκοπό την Προστασία των Αμάχων υπήρξε η UNAMSIL (UN Assistance Mission in Sierra Leone) η οποία διήρκεσε από το 1999 έως το 2005.
Από τότε, η προστασία των αμάχων είναι μια δραστηριότητα που βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο των ειρηνευτικών επιχειρήσεων του ΟΗΕ.
Οκτώ αποστολές, οι οποίες περιλαμβάνουν πάνω από το 90% των ειρηνευτικών δυνάμεων του ΟΗΕ, έχουν σήμερα την εντολή να προστατεύουν τους αμάχους: η UNOCI στην Ακτή του Ελεφαντοστού, η UNMIL στη Λιβερία, η UNAMID στο Νταρφούρ, η UNMISS στο Νότιο Σουδάν, η UNISFA στο Αμπιέι, η MONUSCO στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η MINUSTAH στην Αϊτή, η UNIFIL στο Λίβανο και η MINUSMA στο Μάλι.
Κάθε αποστολή διατηρεί το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει όλα τα αναγκαία μέσα προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία των αμάχων που είναι εκτεθειμένοι σε σωματική βία. Η συγκεκριμένη ευθύνη οφείλει σε κάθε περίπτωση να είναι συμπληρωματική και να δρα επικουρικά στις αντίστοιχες ενέργειες της κυβέρνησης της χώρας υποδοχής, η οποία έχει την πρωταρχική ευθύνη να προστατεύει τον πληθυσμό της.
Επιπλέον, κάθε αποστολή πρέπει να εξασφαλίζει ιδιαίτερα την προστασία των γυναικών και των παιδιών που πλήττονται από τις ένοπλες συγκρούσεις και να λαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για το σκοπό αυτό.
Πολλαπλοί είναι βέβαια οι παράγοντες που συμβάλλουν στην προστασία των αμάχων: δρώντες που εξασφαλίζουν την προστασία μέσω της ανθρωπιστικής βοήθειας ή μέσω της παρατήρησης και παρακολούθησης / αναφορών που σχετίζονται με το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Πώς όμως επιτυγχάνεται επί της ουσίας η προστασία των αμάχων στις ειρηνευτικές αποστολές του ΟΗΕ;
Το μοναδικό χαρακτηριστικό των ειρηνευτικών επιχειρήσεων του ΟΗΕ είναι η ικανότητά τους να προστατεύουν τον άμαχο πληθυσμό συγκεκριμένα από τη σωματική βία. Οι ειρηνευτικές αποστολές έχουν υιοθετήσει για το σκοπό αυτό μια ολιστική προσέγγιση, με τις πολιτικές, τις αστυνομικές και τις στρατιωτικές αρχές που αποτελούν την κάθε αποστολή να συνεργάζονται στενά για την επίτευξη αυτού του στόχου.
Κάθε αποστολή των Ηνωμένων Εθνών που έχει ως στόχο την προστασία των άμαχων πολιτών υιοθετεί παράλληλα μια κλιμακωτή προσέγγιση τριών βαθμίδων. Η πρώτη αφορά στον διάλογο και στην πολιτική διαβούλευση, όπως υποστήριξη για τη συμφιλίωση, επίτευξη ειρηνευτικών συμφωνιών ή μεσολάβηση, συνεργασία με την κυβέρνηση, ή και επίλυση των τοπικών συγκρούσεων. Οι δραστηριότητες αυτές αναλαμβάνονται κυρίως από τα ανώτερα κλιμάκια της εκάστοτε αποστολής. Ακόμη και αν οι προσπάθειες αυτές δεν είναι πάντα πολύ ορατές, δεν πρέπει να υποτιμάται η σημασία αυτού του έργου που στοχεύει στην υποστήριξη της κυβέρνησης της χώρας υποδοχής, έτσι ώστε η τελευταία να ανταποκριθεί στις ευθύνες της.
Η δεύτερη βαθμίδα σχετίζεται με τις δραστηριότητες για την προστασία των άμαχων πολιτών από σωματική βία, συμπεριλαμβανομένης της ορατής παρουσίας του άοπλου προσωπικού της αποστολής, της υιοθέτησης προληπτικών μέτρων για την αποτροπή πιθανών επιθέσεων και υλικοτεχνικής υποστήριξης στην κυβέρνηση της χώρας υποδοχής με στόχο την υπεράσπιση των αμάχων από τις επιθέσεις.
Είναι σημαντικό να διευκρινιστεί ότι αυτό δεν είναι μόνο προνόμιο του στρατιωτικού σκέλους μιας αποστολής του ΟΗΕ. Οι δράσεις που αναλαμβάνονται από το πολιτικό προσωπικό, όπως η σφυρηλάτηση σχέσεων με τον πληθυσμό είναι και αυτές μέρος αυτής της προσέγγισης.
Το τρίτο επίπεδο αποτελείται από δραστηριότητες που ως στόχο έχουν τη δημιουργία ενός προστατευτικού περιβάλλοντος που ενισχύει την ασφάλεια και προστατεύει τους πολίτες από τη σωματική βία. Η πλειοψηφία αυτών των δραστηριοτήτων συνίστανται στην ενίσχυση των ικανοτήτων της κυβέρνησης της χώρας υποδοχής για την προστασία, μεταξύ άλλων μέσω του κράτους δικαίου, των μεταρρυθμίσεων στον τομέα της ασφάλειας και της εκπαίδευσης σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς και σε σχέση με την προστασία των παιδιών και την καταπολέμηση της σεξουαλικής βίας.
Αξίζει να αναφερθεί ότι από το 1999, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έχει συνέλθει αρκετές φορές για το ζήτημα της Προστασίας των Αμάχων, ενώ ο οργανισμός εκδίδει σε εβδομαδιαία βάση αναφορές σχετικά με τις εξελίξεις των ειρηνευτικών αποστολών για την προστασία των αμάχων.
Ωστόσο, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι ειρηνευτικές επιχειρήσεις των Ηνωμένων Εθνών έχουν να αντιμετωπίσουν αμέτρητες προκλήσεις στην υλοποίηση αυτής της εξαιρετικά περίπλοκης, αλλά και άκρως σημαντικής αποστολής, με προεξάρχουσες τις ακόλουθες: 1) Τις σκληρές συνθήκες κάτω από τις οποίες εργάζονται τα μέλη των αποστολών, τους ανεπαρκείς πολλές φορές πόρους που έχουν στη διάθεσή τους, καθώς και την έλλειψη βούλησης ή ικανότητας των εταίρων της χώρας υποδοχής να εκπληρώσουν τα καθήκοντά τους. 2) Το γεγονός ότι ορισμένες ειρηνευτικές επιχειρήσεις συχνά αναπτύσσονται με μη ρεαλιστικές προσδοκίες και την ψευδαίσθηση ότι θα είναι σε θέση να προστατεύσουν κάθε άμαχη ομάδα ανά πάσα στιγμή. 3) Την διαρκή αλλαγή της κατάστασης ασφάλειας εξαιτίας της δυναμικής φύσης των συγκρούσεων και των γεωγραφικών περιοχών στις οποίες επιχειρούν οι αποστολές των Ηνωμένων Εθνών. 4) Τέλος, κομβικής σημασίας είναι το γεγονός ότι οι όποιες αποτυχίες ως προς την Προστασία των Αμάχων λαμβάνουν ευρεία δημοσιότητα, αγνοώντας πολλές φορές ότι το πολυάριθμο προσωπικό του ΟΗΕ που απασχολείται στις συγκεκριμένες αποστολές θέτει καθημερινά τη ζωή του σε κίνδυνο για την προστασία του πληθυσμού από την σωματική βία.
Το ΝΑΤΟ και η Προστασία των Αμάχων
Για το ΝΑΤΟ και τις επιχειρήσεις του, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, η Προστασία των Αμάχων βρίσκεται στο επίκεντρο αλλά τυγχάνει διαφορετικής αντιμετώπισης. Είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης και όχι μόνο στρατιωτικής ικανότητας. Οι χώρες-μέλη του αμυντικού οργανισμού που συνεισφέρουν με στρατεύματα καλούνται να λάβουν δύσκολες αποφάσεις σχετικά με τις ζωές των στρατιωτών τους και τη ζωή των πολιτών στις περιοχές που επιχειρούν. Εσχάτως, δίδεται μεγάλη προσοχή στην μετάβαση από την ένοπλη σύγκρουση στην περίοδο ειρήνης και σταθερότητας (με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ατομικές ελευθερίες) στις επιχειρήσεις του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου. Οι διαδικασίες μετάβασης δεν έχουν στεφθεί πάντα από επιτυχία, αντανακλώντας τις αποτυχίες πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων. Για τον λόγο αυτό η αρμόδια επιτροπή του ΝΑΤΟ είναι πολύ προσεκτική στον σχεδιασμό της επόμενης μέρας κατά τη μεταβατική περίοδο στο Αφγανιστάν και τον επόμενο ρόλο που θα διαδραματίσει εκεί η Συμμαχία, σε συνάρτηση με τις τοπικές και περιφερειακές συνθήκες. Ακόμα και η αλλαγή του ονόματος της επιχείρησης από Resolute Support Mission σε Enhanced Enduring Partnership υποδηλώνει την επιδίωξη των διαμορφωτών της όποιας μελλοντικής ΝΑΤΟϊκής παρουσίας να δημιουργηθεί μιας σταθερή, συμπαγής και αποτελεσματική εταιρική σχέση (partnership) με την κυβέρνηση του Αφγανιστάν. Η εμπειρία, σε κάθε περίπτωση, έχει δείξει ότι χωρίς μια ολιστική προσέγγιση για τη σταθερότητα και τη διατήρηση της ειρήνης, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των αμάχων, η συνολική επιτυχία της αποστολής μπορεί να αποδειχθεί απατηλή.
Η πεπατημένη υπαγορεύει ότι μόλις έχει ληφθεί μια πολιτική απόφαση για παρέμβαση σε μια συγκεκριμένη σύγκρουση, οι διαμορφωτές του στρατιωτικού σκέλους της επιχείρησης θα πρέπει να αναπτύξουν μια συνεκτική στρατηγική. Σε αυτό το πλαίσιο, η Προστασία των Αμάχων μπορεί να μετουσιωθεί σε ζητούμενο για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις με δύο διαφορετικούς τρόπους, με το ΝΑΤΟ να έχει εμπειρία σε αμφότερους.
Κατ “αρχάς, η προστασία των αμάχων μπορεί να είναι ο κύριος στόχος μιας ολόκληρης επιχείρησης -για πολιτικούς ή ηθικούς λόγους – προκειμένου να σταματήσει ένας κύκλος βίας ευρείας κλίμακας εναντίον ενός τμήματος του πληθυσμού. Περίπτωση με τέτοια στοιχεία αποτελεί η Επιχείρηση Συμμαχική Δύναμη (Operation Allied Force) για την αποτροπή της εθνοκάθαρσης των Αλβανών από τις σερβικές δυνάμεις στο Κόσοβο to 1999 αλλά και η επιχείρηση Unified Protector που σκοπό είχε να σταματήσει τη βίαιη καταστολή του εντόπιου πληθυσμό της Λιβύης από το καθεστώς Καντάφι το 2011. Και στις δύο περιπτώσεις, το ΝΑΤΟ διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο μέσω της χρήσης εναέριων δυνάμεων για να δημιουργήσει ζώνες απαγόρευσης πτήσεων και να βάλει εναντίον σερβικών και λιβυκών στρατιωτικών στόχων.
Δεύτερον, και πιο συχνά, η προστασία των αμάχων μπορεί να είναι ένας από τους πολλούς στόχους σε μια μεγαλύτερη ΝΑΤΟϊκή στρατιωτική επιχείρηση. Για παράδειγμα, στο Αφγανιστάν, ενώ η προστασία των αμάχων δεν ήταν μέρος της ρητής εντολής της Διεθνούς Δύναμης Βοήθειας του ΝΑΤΟ για την Ασφάλεια (ISAF), ήταν αναμφισβήτητα ένας από τους πιο σημαντικούς στρατιωτικούς-στρατηγικούς στόχους της αποστολής. Οι επιχειρήσεις που δεν έχουν επιφορτιστεί ρητά με την προστασία των αμάχων συνήθως έχουν ένα διαφορετικό πρωταρχικό στόχο, όπως την καταπολέμηση μιας εξέγερσης ή της τρομοκρατίας. Πιο συγκεκριμένα, η προστασία των αμάχων σε πολλές επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ επικεντρώνεται στο στρατηγικό στόχο της εξάλειψης των απειλών στα κράτη-μέλη και άλλες φορές στην πρόληψη της εξάπλωσης της τρομοκρατίας. Εντούτοις, οι ίδιες οι αποστολές εστιάζονται σε μικρότερο βαθμό στην ουσιαστική προληπτική προστασία των αμάχων. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι μια αποτυχία στη βάση της προστασίας των αμάχων, μπορεί να βλάψει σοβαρά τη Συμμαχία και την ικανότητα της επίτευξης του πρωταρχικού στόχου της εκάστης επιχείρησης.
Κατά γενική ομολογία, όταν οι δυνάμεις αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του άμαχου πληθυσμού για την προστασία του ή ακόμα χειρότερα του προκαλούν οι ίδιες βλάβες, η οργή και η αγανάκτηση μεγαλώνει, και οι πληθυσμοί μπορεί να οδηγηθούν μακριά από τις δυνάμεις που κάποτε επικαλούνταν για την προστασία του. Ειδικότερα, σε περίπτωση απουσίας της ασφάλειας που εγγυάται το ΝΑΤΟ, ο πληθυσμός θα στηρίξει οποιονδήποτε δρώντα μπορεί να την παράσχει, όπως συνέβη σε ορισμένες περιοχές του Αφγανιστάν, οδηγώντας στην αύξηση της επιρροής ενόπλων ομάδων. Η ίδια ανασφάλεια, εάν κλιμακωθεί ως αίσθημα στους άμαχους πολίτες μπορεί να οδηγήσει σε αποσταθεροποίηση της όποιας πολικής κατάστασης, την κατάρρευση κρατών και τη δημιουργία προσφυγικών ροών, φαινόμενα που ζούμε έντονα τα τελευταία χρόνια. Για τον λόγο αυτό, η Συμμαχία έχει συνειδητοποιήσει ότι ο σχεδιασμός των επιχειρήσεών της θα πρέπει απαραίτητα να περιλαμβάνει ενδελεχή ανάλυση των δυνατοτήτων προστασίας των αμάχων, καθώς και εξασφάλιση των ελάχιστων απαιτούμενων συνθηκών για την εξασφάλισή της.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να αντιληφθεί κανείς ότι η εφαρμογή της προστασίας των αμάχων απαιτεί την κατανόηση, τη γνώση και την κατάρτιση σχετικά με το πώς θα μπορέσει να επιτευχθεί πραγματικά ο στόχος αυτός στο πεδίο των συγκρούσεων. Παράλληλα, το στρατιωτικό προσωπικό σε εθνικό, περιφερειακό και διεθνές επίπεδο στερείται σημαντικά σε γνωσιακό και πρακτικό επίπεδο για το πώς θα προστατεύει τους αμάχους πιο αποτελεσματικά κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει συστηματική καταγραφή του έως τώρα ιστορικού ή δοκιμασμένες αρχές ή δόγματα πάνω στα οποία να μπορούν να βασιστούν οι στρατιωτικοί ή πολιτικοί υπάλληλοι που εμπλέκονται στο σχεδιασμό και την εκτέλεση της κάθε αποστολής. Αυτή η έλλειψη καθοδήγησης οδηγεί αναπόφευκτα σε αυτοσχεδιαστικές κινήσεις σε μεγάλο βαθμό, δημιουργώντας μια ιδιαίτερη πρόκληση για τις αποστολές που έχουν την προστασία των αμάχων στο επίκεντρο των δραστηριοτήτων τους.
Μολοταύτα, τον τελευταίο χρόνο παρατηρούνται επιπλέον έντονες ζυμώσεις και διαβουλεύσεις μεταξύ του διεθνούς προσωπικού (International Staff) και των μονίμων αντιπροσωπειών των Συμμάχων του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες για τη δημιουργία και υιοθέτηση μιας συμπαγούς στρατηγικής για την Προστασία των Αμάχων, η οποία: α) θα διέπει τις ήδη υπάρχουσες και μελλοντικές αποστολές του οργανισμού και β) θα διευκολύνει τη συνεργασία και τον συντονισμό των ενεργειών σε σχέση με τον ΟΗΕ και τα πρότυπα που έχει θεσπίσει για το ζήτημα στις εμπόλεμες ζώνες, με ταυτόχρονη αποφυγή της αλληλοεπικάλυψης αρμοδιοτήτων μεταξύ των. Προς την κατεύθυνση αυτή επικουρούν και πολυάριθμες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, Δεξαμενές Σκέψεις και Ερευνητικά Ινστιτούτα, που προσφέρουν την κατάλληλη τεχνογνωσία και συμβουλευτικές υπηρεσίες από την συστηματική ενασχόληση με την προστασία των αμάχων στα πεδία των συγκρούσεων τις τελευταίες δεκαετίες.
Διαδικτυακές Πηγές
http://www.stabilityjournal.org/article/10.5334/sta.gr/
http://www.rs.nato.int/article/rs-news/unama-2014-protection-of-civilians-in-armed-conflict-report.html
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_71652.htm
https://www.ipinst.org/2014/05/protection-of-civilians-now-at-heart-of-all-peacekeeping-missions
http://www.un.org/en/peacekeeping/issues/civilian.shtml
https://www.ochaopt.org/reports/protection-of-civilians
http://www.securitycouncilreport.org/un-documents/protection-of-civilians/
http://jpr.sagepub.com/content/50/1/59.abstract
http://unu.edu/publications/articles/protection-of-civilians-bridging-policy-and-practice.html
https://www.hertie-school.org/fileadmin/images/Downloads/working_papers/47.pdf