Ελληνικά
Γράφει η Νίνα Παρθενοπούλου, Αναλύτρια ΚΕΔΙΣΑ
Οι Κουρίλες νήσοι είναι μια αλυσίδα 56 νησιών, τα οποία εκτείνονται από την ρωσική χερσόνησο της Καμτσάτκα έως και το νησί της Ιαπωνίας, Hokkaido. Όλα τα νησιά υπόκεινται στην ρωσική δικαιοδοσία. Ωστόσο, 4 από αυτά-Shikotan, Kunashiri, Etorofu και τα νησάκια Habomai-αποτελούν το μήλον της έριδος ανάμεσα στην Ρωσία και την Ιαπωνία για πάνω από τρεις αιώνες.
Υπάρχει η γενική πεποίθηση ότι οι νήσοι ανακαλύφθηκαν αρχικά από τους Ιάπωνες, κάτι το οποίο δεν έχει την σύμφωνη γνώμη της Ρωσίας. Συγκεκριμένα, οι πρώτες καταγραφές των Κουρίλων νήσων εμφανίστηκαν στην Ιαπωνία ύστερα από μια εκστρατεία το 1635-1637. Αντίθετα, η πρώτη ρωσική εκστρατεία στις νήσους, που έφτασε έως το βορειότερο τμήμα της αλυσίδας, πραγματοποιήθηκε το 1697. Περίπου έναν αιώνα αργότερα, το 1786, η Μεγάλη Αικατερίνη ενσωμάτωσε τις Κουρίλες νήσους στην ρωσική αυτοκρατορία. Το 1855, υπογράφεται ανάμεσα στην Ρωσία και την Ιαπωνία η συνθήκη Εμπορίου, Πλοήγησης και Οριοθέτησης(ή αλλιώς συνθήκη Shimoda), κατά την οποία τα νησιά Etorofu, Kunashir, Shikotan και οι νησίδες Hamobai περνούν σε ιαπωνική κυριαρχία, ενώ τα νησιά βόρεια της νήσου Etorofu παραμένουν σε ρωσική δικαιοδοσία. Το καθεστώς της νήσου Σαχαλίνης δεν διευκρινίστηκε και θεωρήθηκε ότι θα υπάρχει κυριαρχία από κοινού. Ωστόσο, το 1875 με την υπογραφή της συνθήκης της Αγίας Πετρούπολης, η Ρωσία παραχώρησε τα 18 νησιά βόρεια του Uruppu, ενώ η Σαχαλίνη παραχωρήθηκε εξ ολοκλήρου στην Ρωσία. Το 1905 με την συνθήκη του Portsmouth η Σαχαλίνη μοιράστηκε εκ νέου ανάμεσα στην Ιαπωνία και την Ρωσία.
Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έως σήμερα, η κυριαρχία των Κουρίλων νήσων ανήκει στην Ρωσία. Πώς προέκυψε αυτό; Ύστερα από πρόταση των συμμαχικών δυνάμεων(Yalta Agreement) για συμμετοχή της τότε ΕΣΣΔ στον πόλεμο, η ΕΣΣΔ συναινεί στην συμμετοχή στον πόλεμο ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα. Σε αντάλλαγμα, οι Κουρίλες νήσοι θα περνούσαν υπό σοβιετική κατοχή. Έτσι, αντιμετωπίζοντας ήδη μια ηττημένη Ιαπωνία, η ΕΣΣΔ εισέβαλε και κατέλαβε την νήσο Σαχαλίνη καθώς και τις Κουρίλες νήσους λίγες ημέρες πριν την άνευ όρων παράδοση του Τόκυο. Απέλασαν τον ιαπωνικό πληθυσμό και ενσωμάτωσαν τα νησιά επισήμως στην ΕΣΣΔ το 1947. Τον Σεπτέμβριο του 1951(08/09/1951) υπογράφεται η συνθήκη Ειρήνης του San Francisco, σύμφωνα με την οποία η Ιαπωνία παραιτείται από όλα τα δικαιώματα, τίτλους και διεκδικήσεις αναφορικά με τις Κουρίλες νήσους και κατ’επέκταση και την Σαχαλίνη και τα νησιά πλησίον της. Από τότε το ζήτημα της διαμάχης για τα νησιά παραμένει ανεπίλυτο, με τα δύο κράτη να έχουν υπογράψει το 1956 μια κοινή δήλωση(joint declaration) που προέβλεπε το τέλος της κατάστασης πολέμου και της αποκατάστασης των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ιαπωνίας-ΕΣΣΔ.
Ιαπωνική προσέγγιση
Η Ιαπωνία θεωρεί παράνομη την ρωσική κυριαρχία στα διαφιλονικούμενα νησιά Etorofu, Shikotan, Kunashiri και Habomai και κατ’επέκταση ζητά την επιστροφή τους στην ιαπωνική δικαιοδοσία. Πού στηρίζεται αυτή η πεποίθηση; Πρώτα απ’όλα, οι Ιάπωνες ήταν αυτοί που πρώτοι ανακάλυψαν και ανέπτυξαν δραστηριότητες στα νησιά αυτά. Περί το 1600(έναν αιώνα πριν ανακαλύψουν οι Ρώσοι τις νήσους),Ιάπωνες έμποροι από το Hokkaido εμπορεύονταν με τους Ainu(οι οποίοι έγιναν αργότερα ιαπωνική μειονότητα), που αποτελούσαν αυτόχθονο πληθυσμό των Κουρίλων νήσων, συμπεριλαμβανομένων και των διαφιλονικούμενων εδαφών. Γεωγραφικά, υποστηρίζουν ότι η χλωρίδα και οι κλιματικές συνθήκες είναι τέτοιες που προσομοιάζουν με αυτές της Ιαπωνίας. Ακόμη και μετά την εξερεύνηση των νησιών από την Ρωσία, η Ιαπωνία την εμπόδισε από το να καταλάβει τα αμφισβητούμενα νησιά, ενώ οι συνθήκες που υπογράφηκαν πριν τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο φανερώνουν ότι η ρωσική κυριαρχία στις Κουρίλες έφτανε μέχρι την νήσο Urrupu.
Δεύτερον, θεωρεί την συμφωνία της Γιάλτας, βάσει της οποίας παραχωρήθηκαν τα νησιά στην ΕΣΣΔ με αντάλλαγμα την συμμετοχή της στον πόλεμο, μη έγκυρη καθώς υπεγράφη εν αγνοία της Ιαπωνικής πλευράς. Η συμφωνία της Γιάλτας δεν αναφερόταν στην δήλωση του Potsdam την οποία η Ιαπωνία υπέγραψε δηλώνοντας την άνευ όρων παράδοσή της. Πέραν αυτού, δεν θεωρεί τα τέσσερα διαφιλονικούμενα νησιά τμήμα των Κουρίλων νήσων.
Τρίτον, δεν θεωρεί έγκυρη την δήλωση του Potsdam η οποία ανέφερε ότι η κυριαρχία της Ιαπωνίας θα πρέπει να περιοριστεί στα νησιά Honshu, Hokkaido, Kyushnu, Shikoku και άλλα μικρότερα νησιά καθώς πρώτον ο όρος «μικρότερα νησιά» είναι ασαφής χαρακτηρισμός και δεύτερον διότι το Potsdam Declaration δεν είναι συνθήκη ειρήνης και άρα δεν έχει νόμιμο αποτέλεσμα. Επιπροσθέτως, το Potsdam Declaration συμπεριλαμβάνει και το Cairo Declaration το οποίο περιελάμβανε και την πρόβλεψη της μη επέκτασης(non aggrandizement provision), με αποτέλεσμα η επέκταση προς ιαπωνικό έδαφος να μην θεωρείται έγκυρη. Άλλος ένας λόγος που η Ιαπωνία θεωρεί παράνομη την ρωσική κυριαρχία στα νησιά αυτά είναι η αποτυχία της Μόσχας να εφαρμόσει την κοινή δήλωση Ιαπωνίας-ΕΣΣΔ(1956). Σύμφωνα με αυτήν, η Μόσχα υποσχέθηκε να επιστρέψει τα νησιά Shikotan και Habomai, μετά την σύναψη μιας ειρηνευτικής συνθήκης. Σύμφωνα με την ιαπωνική πλευρά, η κοινή δήλωση αναγνώριζε τουλάχιστον την ύπαρξη μιας εδαφικής διαφοράς παρά τους μελλοντικούς ισχυρισμούς της ΕΣΣΔ. Παρά το γεγονός ότι στην κοινή δήλωση αναφέρονταν μόνο τα δύο από τα τέσσερα νησιά, η Ιαπωνία θεωρούσε ότι είχε το δικαίωμα να διαπραγματευτεί και για τα υπόλοιπα εδάφη.
Τέλος, την πτώση της ΕΣΣΔ ακολούθησε η δημιουργία ανεξάρτητων δημοκρατιών. Το επιχείρημα της Ιαπωνία είναι το εξής: εφ’όσον η Ρωσία επέτρεψε την ανεξαρτησία των Βαλτικών δημοκρατιών και την επανένωση της Ανατολικής Γερμανίας με την Δυτική, τότε πώς μπορεί να υπερασπιστεί την θέση της για το απαραβίαστο των μεταπολεμικών συνόρων;[1]
Ρωσική προσέγγιση
Από την πλευρά της, η Ρωσία θεωρεί καθ’όλα νόμιμη την κυριαρχία της επί των Κουρίλων νήσων και αβάσιμους τους ισχυρισμούς της Ιαπωνικής κυβέρνησης. Αρχικά, θεωρεί ανυπόστατο το επιχείρημα της ιαπωνικής πλευράς όσον αφορά τους Ainu και της ανάπτυξης δραστηριοτήτων στις νήσους. Κατά την ρωσική πλευρά, οι Ρώσοι είχαν αναπτύξει δραστηριότητες στις νήσους πολύ πριν ακόμη διεκδικήσει η Ιαπωνία το νησί Hokkaido, ενώ οι Ainu έγιναν ρώσοι υπήκοοι-και όχι ιαπωνική μεινότητα- μεταξύ 1711-1738 και η κυριαρχία των νησιών πέρασε σε αυτήν. Κατά την διάρκεια του 18ου αιώνα, μόνο ένα μικρό μέρος του νοτιότερου τμήματος της χερσονήσου του Hokkaido αποικίστηκε από τους Matsumae.
Δεύτερον, σε αντίθεση με την Ιαπωνική προσέγγιση, θεωρεί τόσο την συνθήκη της Γιάλτας (όσο και το Potsdam Declaration) μια νομικά δεσμευτική διεθνή συνθήκη, η οποία προέβλεπε ότι σε περίπτωση ήττας της Ιαπωνίας, οι Κουρίλες νήσοι θα περιέρχονταν σε σοβιετική κυριαρχία. Και όσον αφορά τους ισχυρισμούς της Ιαπωνίας βασιζόμενες στο Cairo Declaration, είναι πιο σημαίνουσα η βαρύτητα της συνθήκης της Γιάλτας παρά του Cairo Declaration.
Επιπροσθέτως, βάσει της κοινής δήλωσης του 1956 μεταξύ Ιαπωνίας-ΕΣΣΔ, η τότε ΕΣΣΔ υποσχέθηκε να παραχωρήσει δύο από τα νησιά, Shikotan & Habomai, η οποία όμως ανακλήθηκε αργότερα λόγω της ανανέωσης της συνθήκης ασφαλείας ανάμεσα στην Ιαπωνία και τις ΗΠΑ(Security Treaty, 08/09/1951 San Francisco). Βάσει αυτής της συνθήκης, η Ιαπωνία θα διασφάλιζε στις ΗΠΑ τα εδαφικά μέσα για να εγκαθιδρύσει την στρατιωτική της παρουσία στην Άπω Ανατολή. Πέρα από αυτά, η δήλωση της ΕΣΣΔ ήταν περισσότερο μια πράξη καλής θελήσεως και όχι η αναγνώριση των νόμιμων δικαιωμάτων της Ιαπωνίας.
Τέλος, η Ρωσία υποστήριζε την ακεραιότητα των καθιερωμένων μεταπολεμικών συνόρων. Σε περίπτωση που παραχωρούσε στην Ιαπωνία τα νησιά, αυτό θα είχε ως αντίκτυπο την εξέγερση των ομόσπονδων περιοχών στους κόλπους της.
Ποια είναι η σημασία των νησιών για την Ρωσία;
Πρώτα απ’όλα, οι Κουρίλες νήσοι έχουν πλούσια αλιευτικά πεδία και θεωρείται ότι διαθέτουν υπεράκτια αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Έχουν βρεθεί σπάνια αποθέματα ρηνίου στο ηφαίστειο Kudriavy στο Iturup. Δεδομένου ότι το ρήνιο είναι ένα σπάνιο μέταλλο και δεν βρίσκεται ελεύθερο στην φύση και του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζει το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο στην παγκόσμια ενεργειακή σκακιέρα, αντιλαμβανόμαστε για ποιο λόγο υφίσταται η διαμάχη για τα νησιά αυτά.
Πέραν αυτού, υψηλή στρατηγική του Πούτιν αποτελεί η ανάδειξη της Ρωσία σε μεγάλη δύναμη σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο. Έχει υποστηρίξει ότι οποιαδήποτε συμφωνία αναφορικά με τις Κουρίλες, θα πρέπει να έχει και την σύμφωνη γνώμη του ρωσικού λαού ο οποίος φαίνεται να αντιτίθεται στην παραχώρηση των νησιών. Πιο συγκεκριμένα, 74% της ρωσικής κοινής γνώμης είναι ενάντια στην παραχώρηση οποιουδήποτε νησιού. Η στρατηγική σημασία των Κουρίλων νήσων βοηθά επίσης στην ανάδειξη της Ρωσίας σε μεγάλη δύναμη, δεδομένου ότι παρέχει πρόσβαση στον Ειρηνικό Ωκεανό και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ρωσική πυρηνική αποτρεπτική στρατηγική. Συμπληρωματικά, η στρατιωτική παρουσία στα νησιά αυτά θα βοηθήσει τις ισχύουσες και προγραμματισμένες ρωσικές στρατιωτικές βάσεις στην Αρκτική στην εφαρμογή της στρατηγικής της Ρωσίας αναφορικά με την Αρκτική, η οποία-σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις-είναι πλουσιότερη σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο απ’ό, τι η Κεντρική Ασία. Σε περίπτωση που η ρωσική κυβέρνηση παραχωρούσε τμήμα των νησιών, θα διευκόλυνε το αμερικανικό ναυτικό να εισέλθει στην Ειρηνικό και να μπλοκάρει την μόνη δίοδο της Ρωσίας προς τον Ειρηνικό. Οι ρωσικές στρατιωτικές βάσεις θα βοηθήσουν όχι μόνο στο να προστατεύσει η Ρωσία τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου αλλά επίσης και στο να προβάλλει την δύναμή της κοντά στον αμερικανικό εναέριο χώρο και στις αμερικανικές ακτές. Η διατήρησή τους υπό ρωσική δικαιοδοσία την βοηθά στην ανάδειξή της σε ναυτική δύναμη, καθώς η αλυσίδα αυτών των νησιών αποτελεί πέρασμα για την θάλασσα του Okhotsk, το οποίο αποτελεί κέντρο για τα στρατηγικά πυρηνικά υποβρύχια της Ρωσίας.
Προοπτική συναινετικής λύσης
Παρά το γεγονός ότι ο πρόεδρος της Ιαπωνίας, Shinzo Abe, έχει θέσει ως προτεραιότητα την βελτίωση των σχέσεων ανάμεσα στα δύο κράτη και την εύρεση μιας συναινετικής λύσης, ωστόσο η επίλυση του ζητήματος παραμένει δύσκολη. Η εύρεση μιας λύσης που θα ευνοούσε και τους δύο(win-win solution) δεν φαντάζει δυνατή. Κανένα από τα δύο κράτη δεν είναι πρόθυμο να παραιτηθεί της διεκδίκησής τους από τα νησιά αυτά. Σε περίπτωση παραίτησης της Ιαπωνίας από τα νησιά αυτά, αυτό θα έθετε σε κίνδυνο την επίλυση εδαφικών διαφορών και με άλλα κράτη όπως την Νότια Κορέα(Takeshima) και την Κίνα(Senkaku).
Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, η ρωσική κοινή γνώμη δεν είναι υπέρ της παραχώρησης οποιουδήποτε νησιού στην Ιαπωνία. Το ήδη δύσκολο έργο της εύρεσης επίλυσης, δεν βοήθησε η πολιτική της επιβολής κυρώσεων που επέβαλε η Ιαπωνία ενάντια στην Ρωσία μετά την προσάρτηση της Κριμαίας. Η πολιτική των κυρώσεων φανερώνει σε μεγάλο βαθμό ότι οι πολιτικές αποφάσεις της Ιαπωνίας, εξαρτώνται και επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό από τις ΗΠΑ.
Παρά τις συχνές συναντήσεις των δύο προέδρων, τις προσπάθειες για εύρεση λύσης και την πρόοδο στις διμερείς σχέσεις των κρατών, η επίλυση του ζητήματος φαντάζει ακόμη μακρινή.
Βιβλιογραφία
Why Russia and Japan Can’t Solve the Kuril Islands Dispute
Dmitry Streltsov – https://www.themoscowtimes.com/2019/01/24/why-russia-and-japan-cant-solve-the-kuril-islands-dispute-op-ed-a64277
Will Japan and Russia Finally Resolve Their Territorial Dispute? | Dw | 05.01.2016
Deutsche Welle – https://www.dw.com/en/will-japan-and-russia-finally-resolve-their-territorial-dispute/a-18959623
Putin Quashes Japanese Hopes Of End To Island Dispute
Andrew Higgins – https://www.nytimes.com/2019/01/22/world/europe/kuril-islands-putin-abe.html
Kuril Islands: Power Projection and Resource Protection | Gri
https://globalriskinsights.com/2015/11/the-kuril-islands-power-projection-and-resource-protection/
Russia“s Strategic Interests Explain Stance On Kuril Islands – Oped
Anita Singh-Michael Bengwayan-James Dorsey-Allen Maller- Observer Research Foundation- Saag- Foreign Policy Research Institute – https://www.eurasiareview.com/09052016-russias-strategic-interests-explain-stance-on-kuril-islands-oped/
[1] 97 Commentary on the Conflicting Legal Claims to the Kuril Islands, Summary of World Broadcasts, Oct. 16, 1991, available in LEXIS, Nexis Library, Omni File [hereinafter Commentary] (part of commentary by Vsevolod Ovchinnikov in response to a letter to the Russian newspaper, PRAVDA, from the Japanese embassy entitled, Let Us Seek a Solution Together.)