Η «Άνοιξη» στο Μαγκρέμπ

Γράφει η Ελευθερία Καΐρη, Διεθνολόγος

Για πολλούς οι χώρες του Μαγκρέμπ, ήτοι οι χώρες που καταλαμβάνουν τη γεωγραφική περιοχή της Βόρειας-Βορειοδυτικής Αφρικής (Λιβύη, Μαρόκο, Τυνησία, Αλγερία, Μαυριτανία και η Δυτική Σαχάρα) και ειδικότερα το Μαρόκο, η Αλγερία και η Τυνησία μοιάζουν με οάσεις δημοκρατίας και ειρήνης εν μέσω της γενικότερης αναστάτωσης που επικρατεί στη Μέση Ανατολή. Πέραν τούτου, η εντύπωση που δίνουν στους Δυτικούς Συμμάχους είναι πως αποτελούν τους μόνους σταθερούς σύμμαχους σ’έναν ασταθή κόσμο. Είναι, πράγματι, αυτή η αλήθεια;

Τα καθεστώτα της Αλγερίας, του Μαρόκου και της Τυνησίας βρίσκονταν για δεκαετίες ολόκληρες στην εξουσία δίχως αμφισβήτηση, γεγονός που αποτελεί και την πρώτη βασική διαφορά με την υπόλοιπη Μέση Ανατολή. Τα κράτη, αντιλαμβανόμενα τη γεωπολιτική τους θέση και την άμεση εξάρτηση από το Λονδίνο, την Ουάσιγκτον και το Παρίσι, έκαναν τα πάντα προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, αδιαφορώντας πολλές φορές για τη συνολική ευημερία, χρησιμοποιώντας κατ’αρχήν μεθόδους εξαναγκασμού.

Τα τρία αυτά κράτη βάσισαν την ανεξαρτησία τους σ’ ένα ισχυρό συγκεντρωτικό κράτος, κατάλοιπο της γαλλικής αποικιοκρατίας. Κατ’αυτόν τον τρόπο ένας ενιαίος γραφειοκρατικός μηχανισμός θα διοικούσε τόσο σε θέματα κοινωνικά όσο και οικονομικά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως ο πληθυσμός τους είναι αρκετά ομοιογενής, βιώνοντας βέβαια μεγάλες κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες αλλά χωρίς θρησκευτικό διχασμό.

Η «Αραβική Άνοιξη» που ξεκίνησε 17 Δεκεμβρίου 2010 στην Τυνησία φαίνεται πως είχε διαφορετικά αποτελέσματα στις τρεις προ-αναφερθείσες χώρες. Πιο συγκεκριμένα, στην Τυνησία πραγματοποιήθηκε μια ριζική αλλαγή ενώ το βασιλικό παλάτι του Μαρόκου και η στρατιωτική εξουσία της Αλγερίας παρέμειναν στην κορυφή της πυραμίδας, συγκλίνοντας ολοένα και περισσότερο σε τακτικές και πολιτικές.

Ακόμη και ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας φαίνεται να είχε κάποιο ρόλο στην αλλαγή που συντελέστηκε μέσω των εσωτερικών μεταρρυθμίσεων που προώθησε από τις αρχές του 2000 το Μαρόκο στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ από την άλλη φαίνεται να μην είχε κάποιο καταλυτικό ρόλο στην Τυνησία. Βέβαια, εν προκειμένω, σημαντικό ρόλο παίζει και το ένστικτο αυτοσυντήρησης του εκάστοτε αυταρχικού καθεστώτος δεδομένου πως μια στενή συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση προσφέρει ένα άνοιγμα στο διεθνές γίγνεσθαι και έξοδο από την απομόνωση και κατ’επέκταση πρόσβαση στις αγορές, γεγονός που μπορεί να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης ενός πληθυσμού αλλά και την άποψή του για το ίδιο το καθεστώς, πολλαπλασιάζοντας τις πιθανότητες παραμονής του στην εξουσία.

Από την άλλη πλευρά, το οικονομικό άνοιγμα που έχει συντελεστεί στην περιοχή, φαίνεται να έχει μεγάλο αντίκτυπο στα αυταρχικά καθεστώτα, καθώς ο νέος τρόπος ζωής και κατανάλωσης έχει αρχίσει να βάζει σε πειρασμό μέλη της ίδιας της εξουσίας, διακινδυνεύοντας έτσι το σταθερό αυταρχικό οικοδόμημα. Η Τυνησία είναι η περισσότερο κερδισμένη μεταξύ των τριών αφού η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου, βάσει των Δυτικών επιταγών, πραγματοποιείται με αργούς ρυθμούς στην Αλγερία και στο Μαρόκο, κάνοντας τις οικονομίες αυτές επιρρεπείς σε κρίσεις, κυρίως οικονομικές.

Η διαφορά των εν λόγω χωρών με την υπόλοιπη Μέση Ανατολή έγκειται και στο ρόλο της θρησκείας στα εσωτερικά θέματα του κάθε κράτους αλλά και στο βαθμό εφαρμογής προοδευτικής νομοθεσίας στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η Δύση επαινούσε συχνά τόσο το μοναρχικό καθεστώς του Μαρόκου αλλά και το αυταρχικό καθεστώς του Ben Ali για την σημαντική προσπάθειά τους υιοθέτησης νομοθεσίας που θα εξασφάλιζε την ισότητα των δύο φύλων. Παραδείγματος χάρη ο Ben Ali ήταν υποστηρικτής της χειραφέτησης των γυναικών, αφού όπως προαναφέρθηκε όχι μόνο θα εξασφάλιζε τη θετική άποψη της Δύσης, παρά τις διάφορες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και θα εξασφάλιζε ευρεία υποστήριξη από τη βάση του. Ανάλογη πρόοδο έκανε και το Μαρόκο που υιοθέτησε προοδευτικές μεταρρυθμίσεις οικογενειακού δικαίου το 2004.

Η σχέση θρησκείας και κράτους είναι μάλλον περίπλοκη στις υπό ανάλυση χώρες. Για παράδειγμα το αναθεωρημένο Σύνταγμα της Τυνησίας (αναθεώρηση 2014), στο πρώτο του άρθρο κιόλας ρητά ορίζει το Ισλάμ ως επίσημη θρησκεία, παρά το δόγμα περί laïcité του Ben Ali. Το αναθεωρημένο Μαροκινό Σύνταγμα (αναθεώρηση 2011) κάνει ρητή αναφορά τόσο στην πρωτοκαθεδρία του Ισλάμ όσο και στην ελευθερία έκφρασης και γνώμης, δικαιώματα προστατευόμενα από τον Βασιλιά ο οποίος έχει και  θρησκευτικές αρμοδιότητες.  Αντιθέτως, στην Αλγερία, το στρατιωτικό καθεστώς δεν έχει θρησκευτικές αρμοδιότητες και έτσι ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης των διάφορων φονταμενταλιστικών οργανώσεων που δρουν στην περιοχή είναι η βία.

Τέλος, ειδοποιός διαφορά με την υπόλοιπη Μέση Ανατολή είναι η θέση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), όπου ενώ στην Αλγερία και στην Τυνησία τα ΜΜΕ απολαμβάνουν βασικά δικαιώματα, κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει και στο Μαρόκο, τουλάχιστον όχι σε πλήρη έκταση.

Μπορούν τελικά να αποτελέσουν αυτές οι χώρες διπλωματικό στήριγμα της Δύσης για μια πιο συντονισμένη πολιτική στην περιοχή της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής; Η απάντηση διαφέρει αναλόγως με το ποιος θέτει την ερώτηση.

Για την Ευρωπαϊκή Ένωση που ψάχνει να απεξαρτηθεί από το ρωσικό μονοπώλιο ενέργειας, αυτές οι χώρες προσφέρουν αναμφισβήτητα μεγάλες επενδυτικές ευκαιρίες, ειδικότερα στο πλαίσιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Δεδομένης της ευρωπαϊκής κοσμοθεωρίας, θα μπορούσε να λεχθεί πως το άνοιγμα της αγοράς, χρησιμοποιώντας κυρίως το ανθρώπινο δυναμικό της χώρας εγκατάστασης, θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν περαιτέρω εκδημοκρατισμό, ο οποίος με τη σειρά του θα φέρει σειρά αλλαγών και στο εσωτερικό της χώρας.

Για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα, λαμβάνοντας υπόψιν και την πρόσφατη εκλογή του 45^ου Προέδρου, ο οποίος έχει δηλώσει πολλάκις πως επιθυμεί να συνεχιστεί η απεμπλοκή από την Μέση Ανατολή αφού πλέον για το State Department κεντρικός άξονας οφείλει να είναι η Ασία, το κατά κόσμον “pivot to Asia”.

Επομένως, αν και οι συνθήκες είναι ρευστές και μεταβάλλονται διαρκώς, καθίσταται σαφές πως οι εν λόγω χώρες βρίσκονται σε καλό δρόμο για την υιοθέτηση ενός δημοκρατικού μοντέλου διακυβέρνησης  και κυρίως η Τυνησία. Τα αυταρχικά καθεστώτα των άλλων δύο χωρών, αποτελούν μεν ανασταλτικούς παράγοντες λόγω της πιθανής νομιμοποίησης τέτοιου είδους καθεστώτων από τη Δύση, αλλά προσφέρουν και πληθώρα θετικών στοιχείων, συμπεριλαμβανομένης και της γεωγραφικής τους θέσης.

 

ΠΗΓΕΣ

1. Alaoui, Hicham. 2016. «Le Maghreb Entre Autoritarisme Et Espérance Démocratique». Le Monde Diplomatique.
2. Cherigui, Abdel-Nasser, Bouziane Mahmah, Farid Harouadi, Maïouf Belhamel, Samira Chader, Abdelhamid M’Raoui, and Claude Etievant. 2009. «Solar Hydrogen Energy: The European–Maghreb Connection. A New Way Of Excellence For A Sustainable Energy Development». International Journal Of Hydrogen Energy34 (11)

3.»Constitution Of Morocco 2011″. Constitute Project, τελευταία πρόσβαση 26/11/2016, https://www.constituteproject.org/constitution/Morocco_2011.pdf?lang=en

4. Dalmasso, Emanuela and Francesco Cavatorta. 2013. «Democracy, Civil Liberties And The Role Of Religion After The Arab Awakening: Constitutional Reforms In Tunisia And Morocco». Mediterranean Politics18 (2): 225-241. doi:10.1080/13629395.2013.799341.
5. «Tunisian Constitution 2014», Constitute Project, τελευταία πρόσβαση 26/11/2016, https://www.constituteproject.org/constitution/Tunisia_2014.pdf
6. Van Hüllen, Vera. 2012. «Europeanisation Through Cooperation? EU Democracy Promotion In Morocco And Tunisia». West European Politics35 (1)
7. Foreign Policy. Tunisia’s protest wave: where it comes from and what it means. [online] http://foreignpolicy.com/2011/01/03/tunisias-protest-wave-where-it-comes-from-and-what-it-means/ , τελευταία πρόσβαση 26/11/2016