Ελληνικά
Γράφει η Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου, Αναλύτρια ΚΕΔΙΣΑ
Από την ώρα που ξεκίνησε ο αγώνας για την απελευθέρωση της Μοσούλης, πολύς λόγος γίνεται για την αντίστροφη μέτρηση της ύπαρξης του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) και την οριστική διάλυσή του, ιδιαίτερα μετά τις πληροφορίες ότι ο αρχηγός του, Αλ-Μπαγκντάντι, είναι πλέον νεκρός. Ωστόσο, ακόμη και αν το Ισλαμικό Κράτος ηττηθεί οριστικά, τίποτα δεν προμηνύει ότι το ίδιο θα συμβεί και με το κίνημα του τζιχαντισμού. Το πιο πιθανό είναι ότι τη σκυτάλη θα πάρουν άλλες τζιχαντιστικές ομάδες, με πιο πιθανή την Αλ-Κάιντα που υπήρξε άλλωστε η οργάνωση από τα «σπλάχνα» της οποίας δημιουργήθηκε το ISIS. Αξίζει λοιπόν μία αναφορά στην «συγγένεια» των δύο ομάδων και στο πως γεννήθηκε ο ISIS αρχικά ως παρακλάδι της Αλ-Κάιντα.
Το κομβικό χρονικό σημείο ήταν η αλλαγή καθεστώτος στο Ιράκ το 2003, όταν ανατράπηκε η μπααθική κυβέρνηση του Σαντάμ Χουσεΐν. Η αστάθεια που ακολούθησε έφερε στο προσκήνιο δυνάμεις που αν και αντίθετες η μία με την άλλη, μέχρι τότε συγκρατούνταν από το αυταρχικό καθεστώς του Σαντάμ. Η περιθωριοποίηση των Σουνιτών, η άνοδος των Σιιτών και η έκφραση της επιθυμίας για ανεξαρτητοποίηση των Κούρδων είχε ως αποτέλεσμα οι τρεις παραπάνω ομάδες να ξεκινήσουν να μάχονται η μία την άλλη καθώς και τις ΗΠΑ. Κατά την περίοδο αυτή το ISIS δεν υπήρχε.
Μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και την εμπλοκή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, οι επιχειρησιακές δομές της Αλ-Κάιντα διαλύθηκαν και ό,τι απέμεινε από την οργάνωση αναγκάστηκε να καταφύγει στο γειτονικό Πακιστάν. Ο σκοπός λοιπόν της Αλ-Κάιντα, μέσω των γεγονότων της 11ης Σεπτεμβρίου, να εμπλέξει τις ΗΠΑ βαθιά στις υποθέσεις της ευρύτερης Μέσης Ανατολής, δεν πραγματοποιήθηκε στο Αφγανιστάν, καθώς οι Ταλιμπάν νικήθηκαν κατά βάση χάρη σε Αφγανικές δυνάμεις και με περιορισμένη εξωτερική συνδρομή.
Η ευκαιρία ήρθε ωστόσο λίγο αργότερα το 2003 όταν οι ΗΠΑ αποφάσισαν να εισβάλλουν στο Ιράκ. Η Αλ-Κάιντα δεν είχε πατήματα στο Ιράκ, εκεί βρισκόταν όμως ο Αμπού Μουσάμπ Αλ Ζαρκάουι, αρχηγός μίας παραστρατιωτικής τζιχαντιστικής οργάνωσης η οποία μετεξελίχθηκε σε Αλ- Κάιντα στο Ιράκ και μετέπειτα σε ISIS . Εκμεταλλευόμενος λοιπόν το κενό εξουσίας μετά την πτώση του Σαντάμ, ξεκίνησε την εξέγερσή του, δεν είχε ωστόσο ούτε τα οικονομικά μέσα ούτε τη φήμη που χρειαζόταν για να πετύχει. Από την άλλη μεριά η Αλ-Κάιντα είχε τη φήμη, αλλά βρισκόταν αποκομμένη γεωγραφικά. Έτσι λοιπόν οι δύο ομάδες αποφάσισαν να συνεργαστούν και η ομάδα του Ζαρκάουι μετατράπηκε στο παρακλάδι της Αλ-Κάιντα στο Ιράκ. Το παρακλάδι αυτό ήταν σχετικά ανεξάρτητο από την κεντρική ηγεσία της Αλ-Κάιντα και καθώς κέρδιζε όλο και περισσότερη δύναμη τελικά αυτονομήθηκε. Από το σημείο αυτό αρχίζει η Αλ-Κάιντα να παίζει δευτερεύοντα ρόλο και ο ISIS να βρίσκεται στο επίκεντρο. Αργότερα, το 2012, ένα χρόνο μετά την έναρξη του εμφυλίου πολέμου στη Συρία, το Ισλαμικό Κράτος ήταν ήδη τόσο ισχυρό που μπόρεσε να εκμεταλλευτεί το κενό εξουσίας στα ανατολικά της χώρας και να καταλάβει τα εκεί εδάφη, εξοβελίζοντας τους αντάρτες που είχαν ξεκινήσει τον πόλεμο.
Αν και το 2003 ήταν το καθοριστική χρονολογία για τη μετέπειτα δημιουργία του ISIS, η χρονολογία εκείνη κατά την οποία δημιουργήθηκαν οι συνθήκες που επέτρεψαν την ανάδειξή του βρίσκεται πολύ πιο πίσω, συγκεκριμένα στο 1967, όταν ο αραβικός κόσμος υπέστη μία συγκλονιστική ήττα από το Ισραήλ. Ήταν τότε που δημιουργήθηκε μία νέα αφήγηση στον αραβικό κόσμο ότι το κοσμικό κράτος και ο εθνικισμός σε συνδυασμό με την απόρριψη του ισλαμικού παρελθόντος τον οδήγησαν σε αυτή την ταπείνωση και ότι μόνο ο εκ νέου εναγκαλισμός των ισλαμικών αξιών θα τον επανέφερε στην πρότερή του δόξα. Ως αποτέλεσμα, κατά τη δεκαετία του ’70 δημιουργήθηκαν διάφορα ισλαμιστικά κινήματα. Το 1979 συνέβη η ισλαμιστική επανάσταση στο Ιράν, που αν και σιιτική είχε συμβολική αξία και για τους Σουνίτες. Παράλληλα, ο πόλεμος εναντίον των Σοβιετικών στο Αφγανιστάν συνέβαλε καθοριστικά στην ιδεολογική αναγέννηση των ισλαμιστών, αλλά και στην απόκτηση πρακτικής εμπειρίας στον πόλεμο.
Όπως γίνεται φανερό και από τα παραπάνω παραδείγματα, ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός ή αλλιώς τζιχαντισμός είναι περισσότερο ένα αραβικό παρά ένα μουσουλμανικό φαινόμενο. Παρόλο που υπάρχουν ριζοσπαστικές ισλαμιστικές ομάδες και σε άλλα μέρη του κόσμου, από την Τσετσενία μέχρι πιο πρόσφατα την κεντρική και νοτιοανατολική Ασία, ο τζιχαντισμός αποτελεί κατά βάση φαινόμενο της Μέσης Ανατολής, από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα που ξεκίνησε στην Αίγυπτο, μέχρι τον Ουαχαμπισμό της Σαουδικής Αραβίας.
Επιπλέον, ο τζιχαντισμός παρουσιάζεται κυρίως ως σουνίτικο φαινόμενο, με κάποιες εξαιρέσεις όπως η Χεζμπολάχ. Υπάρχει όμως κάτι εγγενές στον σουνιτικό ισλαμισμό που γεννά το τζιχαντισμό ή τυχαίνει οι χώρες από τις οποίες προέρχονται οι τζιχαντιστικές ομάδες να είναι κατά βάση σουνίτικες; Αρχικά, η πλειοψηφία του μουσουλμανικού κόσμου, περίπου το 80% είναι Σουνίτες. Κατά δεύτερον, οι Σουνίτες αναλώνονταν πάντα στην ορθοδοξία του Ισλάμ, χωρίς να αφήνουν περιθώρια για πειραματισμούς και ιδεολογικές ανταλλαγές. Από την άλλη, οι Σιίτες, όντας στη μειοψηφία, είχαν πιο υπαρξιακά προβλήματα να αντιμετωπίσουν από την ορθοδοξία του Ισλάμ, με αποτέλεσμα να είναι πιο ανοιχτοί και ευέλικτοι ώστε να επιβιώσουν. Αυτός είναι και ο λόγος που το Ιράν, η κοιτίδα του σιιτισμού, αν και Ισλαμική δημοκρατία, φαίνεται να έχει βρει την ισορροπία μεταξύ της πολιτικής και της θρησκείας.
Γυρνώντας όμως στο ζήτημα του τι θα ακολουθήσει την κατάρρευση του Ισλαμικού Κράτους, η απάντηση δεν είναι απλή. Στο παρελθόν όσες φορές και αν έχουν νικηθεί ή αποδυναμωθεί διάφορες τζιχαντιστικές οργανώσεις, το φαινόμενο δεν έχει εκλείψει ποτέ και πάντα βρίσκεται κάποια νέα οργάνωση να αναλάβει τα ηνία του «ιερού πολέμου». Ο ίδιος κίνδυνος ελλοχεύει και στην περίπτωση του ISIS, ιδιαίτερα επειδή η Αλ-Κάιντα παραμένει ενεργή στη Συρία, όσα ονόματα και αν αλλάζει. Ήδη από το 2012 η Αλ-Κάιντα δημιούργησε το παρακλάδι της στη Συρία, την Αλ-Νούσρα, η οποία δρούσε ανεξάρτητα από το Ισλαμικό Κράτος.
Οι δύο οργανώσεις παρά τις παρόμοιες τακτικές τους, έχουν ιδεολογικές διαφορές. Η Αλ-Κάιντα θεωρεί το Ισλαμικό Κράτος πολύ ριζοσπαστικό και πιστεύει ότι η δημιουργία του χαλιφάτου χρειάζεται ακόμη χρόνο για να πραγματοποιηθεί και πρέπει να γίνει σταδιακά. Από την άλλη, το Ισλαμικό Κράτος κατηγορεί την Αλ-Κάιντα ότι έχει ξεφύγει από τις αρχές του σαλαφισμού και ότι μένει μόνο στη θεωρία και δεν προχωρά στη δράση. Για να μπορέσει να ξεφύγει από τη σκιά της Αλ-Κάιντα και να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στη Συρία, η Αλ-Νούσρα αφού άλλαξε διάφορα ονόματα, το 2016 αποτάχθηκε το δεσμό της με την Αλ-Κάιντα. Στην πραγματικότητα όμως αυτό ήταν μία τακτική κίνηση από πλευράς Αλ-Κάιντα η οποία ξέροντας ότι η προτεραιότητα της συμμαχίας της Δύσης είναι η καταστροφή του Ισλαμικού Κράτους, προσπαθεί να κερδίσει όσο περισσότερο έδαφος γίνεται ώστε να αναλάβει τα ηνία όταν αυτό συμβεί. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι το ζητούμενο δε θα έπρεπε να είναι η διάλυση του Ισλαμικού Κράτους, αλλά η διάλυση του τζιχαντισμού εν γένει, αυτό όμως είναι ένα ζήτημα που απαιτεί ξεχωριστή ανάλυση.
Πηγές
Κούτσης Α., Μέση Ανατολή, Διεθνείς Σχέσεις και πολιτική ανάπτυξη, εκδ. Παπαζήση, 1995.
Χατζηβασιλείου Ε., Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, εκδ. Πατάκης, 2001.
Bokhari K., Political Islam in the Age of Democratisation, Palgrave Macmillan, 2013.
Helfont S. & Brill M., Saddam’s ISIS? The Terrorist Group’s Real Origin Story, Foreign Affairs, December 2016.
Lister, C. R., The Syrian Jihad: Al-Qaeda, the Islamic State, and the Evolution of an Insurgency, Foreign Affairs, October 2016.
Soroush A., Reason, Freedom and Democracy in Islam, Essential writings of Adbolkarim Soroush, translated, edited with a critical introduction by M. Sadri and A. Sadri, Oxford 2000.
http://foreignpolicy.com/2017/03/15/al-qaeda-is-swallowing-the-syrian-opposition/
http://www.washingtontimes.com/news/2017/mar/23/al-qaeda-quietly-gaining-territory-syria-amid-isis/