Ελληνικά
Γράφει ο Πέτρος Γκάτζιος, Αναλυτής ΚΕΔΙΣΑ
Εισαγωγή
Οι θεσμοί δεν είναι στατικοί, αλλάζουν και προσαρμόζονται συνέχεια[1]. Άλλωστε κάθε ζωντανός οργανισμός, «για να επιζήσει και να λειτουργήσει αποτελεσματικά σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον, πρέπει να έχει τη δυνατότητα και τη θέληση να προσαρμόζεται στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες[2]».
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (ΕΣ) του Οκτωβρίου, αποτελεί το πρώτο επεισόδιο της πορείας των επόμενων είκοσι μηνών, όπου τα 27 Κράτη-Μέλη (Κ-Μ) θα χαράξουν πιο μακροπρόθεσμα πολιτικά σχέδια για το μέλλον της ΕΕ.
Ο τίτλος της ανάλυσης δεν αφορά φυσικά κάποια από τις ταινίες «star wars», ούτε κάποιο prequel ή sequel αυτών. Αναφέρομαι στην «ατζέντα των ηγετών[3]» του Προέδρου του ΕΣ κ. Τουσκ η οποία περιλαμβάνει μέχρι στιγμής 13 συναντήσεις στην πορεία για τον Ιούνιο του 2019 και τις επόμενες ευρωεκλογές.
Από την στρατιωτική συνεργασία (Δεκέμβριος 17), την περαιτέρω ενοποίηση της ΟΝΕ (Ιούνιος 18) και τη θέση των Δυτικών Βαλκανίων (Μάιος 18), μέχρι το εμπόριο (Μάρτιος 18), τα κοινωνικά ζητήματα (Νοέμβριος 17) και την κλιματική αλλαγή (Μάρτιος 18).
Μετά τις Συναντήσεις σε Μπρατισλάβα (16/09/16 ) και Ρώμη (25/03/17) και την άτυπη Ψηφιακή Σύνοδο στο Τάλιν της Εσθονίας (29/09), οι ηγέτες των 27 αρχίζουν κατά την άποψή μου να βλέπουν πιο μακριά από το να παγιδεύονται από τα γεγονότα ή να μένουν στάσιμοι, βήμα-βήμα κάθε φορά όμως.
«Ατζέντα των Ηγετών»
Συνολικά, η «ατζέντα Τουσκ» στοχεύει στην ανάμειξη της διαδικασίας με την ουσία και θα ενημερώνεται συνεχώς. Πριν από κάθε συνάντηση θα εκδίδονται «σημειώσεις αποφάσεων», αρχής γενομένης τον επόμενο μήνα στο Γκέτεμποργκ. Εάν οι ηγέτες δεν μπορέσουν να λύσουν τις διαφορές τους, η πιθανότητα να προχωρήσουν μερικοί χωρίς τους άλλους θα είναι στο τραπέζι[4].
Η ΕΕ έχει δείξει μια νέα ενότητα στο σκοπό της από τη στιγμή που το Ηνωμένο Βασίλειο (ΗΒ) ψήφισε να φύγει. Τώρα θα τεθεί υπό δοκιμή αυτή η νέα προσέγγιση. Όπως γλαφυρά ανέφερε και ο Γιούνκερ (03/10), ο Σεπτέμβριος ήταν ένας μήνας γεμάτος ομιλίες για την ΕΕ (δική του 13/09, Μέι 22/09, Μακρόν 26/09), «αλλά οι ομιλίες δεν διαπραγματεύονται θέσεις».
Τι περιελάμβανε λοιπόν το πρώτο επεισόδιο στις 19-20/10/17 στην «Ατζέντα των Ηγετών» για το μέλλον της ΕΕ; Μετανάστευση, ψηφιακή Ευρώπη, Άμυνα, Εξωτερικές σχέσεις, Brexit. Άλλα αφορούν πιο άμεσα το μέλλον της Ευρώπης, άλλα λιγότερο.
Η «ατζέντα των ηγετών» αφορά κυρίως θέματα ευρωζώνης, μετανάστευσης, εσωτερικής ασφάλειας, εμπορίου και μελλοντικής χρηματοδότησης της ΕΕ, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως τα υπόλοιπα θέματα δεν επηρεάζουν, όπως πχ. το θέμα της ενταξιακής πορείας της Τουρκίας ή και η ενίσχυση της αμυντικής συνεργασίας.
Στην πρώτη Έκθεση για την εφαρμογή των αποφάσεων της Μπρατισλάβα[5], ο κ. Τούσκ ανέφερε πως «η μέθοδος αυτή παράγει αποτελέσματα, καθώς αρκετές εργασίες ολοκληρώθηκαν, άλλες έχουν δρομολογηθεί και μερικές κινούνται πιο αργά από ότι αναμενόταν».
Όντως υπάρχει κινητικότητα, ίσως όχι στο βαθμό που θα έπρεπε, αν και από τη φύση μου είμαι πιο συγκρατημένος από το πώς μπορεί να ερμηνεύσει κάποιος την πρόοδο, αφού όλα κρίνονται εκ του αποτελέσματος, ίσως και στην «αυτοψία», για να αντιγράψω την αναφορά Γιούνκερ[6] μετά τη συνάντησή του με την κα Μέι (16/10).
Σε κάθε περίπτωση η διαδικασία προχωράει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και αυτήν σχολιάζει αυτή η ανάλυση.
Μετανάστευση και Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας
Έχω επισημάνει και σε προηγούμενες αναλύσεις μου την λανθασμένη προσέγγιση σε θέματα μετανάστευσης (ΚΕΔΙΣΑ, 21/03/16, 20/05/16).
Για την ΕΕ, επιτυχία είναι η κατακόρυφη μείωση των μεταναστευτικών ροών και η αυξανόμενη διαχείριση των συνόρων!
Με ελάχιστη προσπάθεια να αυξηθούν οι επιλογές για ασφαλή και τακτική μετανάστευση, ωθώντας τους πολίτες να πάρουν μακρύτερες και πιο επικίνδυνες διαδρομές, αυξάνοντας τις δυσκολίες και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν, με τις γυναίκες και τα παιδιά να διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο βίας και σωματεμπορίας.
Παράλληλα η ανησυχία για τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι ανεπαρκής όπως και οι συνθήκες διαβίωσης των αιτούντων άσυλο.
Στην Έκθεση μάλιστα σχετικά με την υλοποίηση της Μπρατισλάβα, η μετανάστευση παρουσιάζεται ως ο τομέας που έχει προχωρήσει αρκετά! Άλλωστε παραμένει ένα μεγάλο αγκάθι για τις πολιτικές της ΕΕ.
Το ΕΣ του Οκτωβρίου επιμένει σε θέματα παράνομης μετανάστευσης. Παρόλο που η Επιτροπή[7], έναν μήνα πριν εστίαζε στην εύρεση πραγματικών εναλλακτικών λύσεων έναντι των παράτυπων (δεν αρέσει το παράνομο!) και επικίνδυνων μετακινήσεων, καθώς και στην επένδυση πιο νόμιμων οδών.
Μεταξύ άλλων, το ΕΣ επιμένει στον περιορισμό των κινήτρων της παράνομης μετανάστευσης μέσω αποτελεσματικών επιστροφών. Δεν διορθώνεται όμως έτσι η παράνομη μετανάστευση!
Στα συμπεράσματα του ΕΣ αναφέρεται φυσικά η συμφωνία του 2016 με την Τουρκία, αλλά η εστίαση επικεντρώνεται στο διάδρομο της Κεντρικής Μεσογείου (προς Ιταλία) και στην περαιτέρω συνεργασία με τη Λιβύη για την καλύτερη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών. Με την προτροπή για περισσότερα χρήματα αναφορικά με το βόρειο-αφρικανικό σκέλος του «Καταπιστευματικού Ταμείου της ΕΕ για την Αφρική» (Παράγραφοι 1-4).
Το ΕΣ δεν ασχολήθηκε καθόλου με θέματα μετεγκατάστασης, αλλά εστίασε σε εκείνα της επανεγκατάστασης. Και αυτό καθώς η πρώτη έχει αποτύχει, αφού περίπου 30.976[8] από τις 160.000 τα προηγούμενα δύο χρόνια (63.302 από την Ελλάδα και 34.953 από την Ιταλία), έχουν μετεγκατασταθεί, με τον αριθμό αυτό να φτάνει τις 37.000, και αυτό στο αισιόδοξο σενάριο. Άλλωστε η πολιτική μετεγκατάστασης κοστίζει περίπου 10.000 ευρώ για κάθε άτομο!
Σημειώνω πως στις 06/09, το Δικαστήριο της ΕΕ επιβεβαίωσε[9] το κύρος της δεύτερης απόφασης του Συμβουλίου σχετικά με τη μετεγκατάσταση και απέρριψε τις προσφυγές που είχαν ασκηθεί από τη Σλοβακία και την Ουγγαρία[10].
Η αποτυχία επιβεβαιώθηκε κατά την άποψή μου όταν στις 27/09, η Επιτροπή αποφάσισε να μην συνεχίσει την υποχρεωτική μετεγκατάσταση και ανταυτού επέλεξε τα Κ-Μ να συνεργάζονται εθελοντικά με ένα νέο πρόγραμμα επανεγκατάστασης πλέον 50.000 προσφύγων τα επόμενα δύο χρόνια[11] στη λογική του προηγούμενου μοντέλου του Ιουλίου 2015, με έμφαση πλέον στην επανεγκατάσταση από τη Βόρεια Αφρική και το Κέρας της Αφρικής (ξεχνάμε συνεπώς τη δική μας περίπτωση και τους «εγκλωβισμένους» στην ελληνική επικράτεια).
Η επανεγκατάσταση εξυπηρετεί καλύτερα αφού έχει μεγάλο ποσοστό ολοκλήρωσης. Αρχές Σεπτεμβρίου[12], 17.305 άτομα από τα 22.504 που είχε συμφωνηθεί, επανεγκαταστάθηκαν και μαζί με τη Δήλωση «ΕΕ-Τουρκίας», αθροιστικά 22.518 άτομα έχουν επανεγκατασταθεί.
Στο ελληνικό σκέλος της Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας, συνολικά, 1896 παράνομοι μετανάστες έχουν επιστρέψει στην Τουρκία από την ημερομηνία υπογραφής της.
Έχω επισημάνει και άλλη φορά πως από τη στιγμή που στην Τουρκία θα επιστρέφονται μόνο παράνομοι μετανάστες από τα hot spots του Αν. Αιγαίου, μεγάλος αριθμός θα φυλάσσεται εκεί σε υπερπλήρεις καταυλισμούς και κάτω από άθλιες συνθήκες με λεφτά της ΕΕ και της Ελλάδας. Στις 23/10, τα άτομα αυτά είναι 14.528 όταν οι χώροι μπορούν να φιλοξενήσουν 8000 περίπου, ενώ μέχρι στιγμής, η χώρα μας έχει λάβει τακτικά μόλις 42 εκατ. από τα 537 που της αναλογούν για την περίοδο 2014-2020, και εκτάκτως 371 εκατ. από το 2015[13].
Στην Παράγραφο 3 διευκρινίζεται πως η εφαρμογή των προγραμμάτων εθελοντικής επανεγκατάστασης και η ανάπτυξή τους θα γίνει από κοινού με τους διεθνείς εταίρους και ειδικότερα με την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR). Δηλαδή χωρίς αυτούς ούτε αυτό δεν μπορεί να διαχειριστεί μόνη της η ΕΕ;
Για την Τουρκία (παράγραφος 2), προσφέρει στήριξη -ιδιαίτερα για το κομμάτι που αφορά τη Δήλωση με ΕΕ-, αλλά δεν γίνεται καμία αναφορά για τη συνέχιση ή μη των διαπραγματεύσεων.
Το μόνο που αναφέρει είναι πως έγινε συζήτηση (παράγραφος 17).
Μετά τα γεγονότα των τελευταίων μηνών, -συλλήψεις δημοσιογράφων, άρνηση προεκλογικών ομιλιών σε ευρωπαϊκά εδάφη, για να μην αναφέρω και άλλα- τα λεφτά που έχουν δοθεί στην Τουρκία για θέματα μετανάστευσης μετά βίας πλησιάζουν το 1 δις από τα συνολικά 6 δις που έχει συμφωνηθεί για τη συγκράτηση των μεταναστευτικών ροών από Τουρκία.
Υπενθυμίζω πως η εσθονική προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ δεν ήθελε εξαρχής να θίξει το ζήτημα των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας και θέλει να το μεταφέρει επί βουλγαρικής που ακολουθεί, με την τελευταία να επιθυμεί συνέχιση αυτών καθώς φοβάται αύξηση μεταναστευτικών ροών από την Τουρκία σε αντίθετη περίπτωση.
Από την άλλη, έχει ανοίξει μεγάλη συζήτηση μετά την προεκλογική αναφορά της κας Μέρκελ (03/09) για διακοπή της προ-ενταξιακής ενίσχυσης, καθώς και την εκλογή Κούρτς[14] στην Αυστρία ο οποίος επιθυμεί τη διακοπή των ενταξιακών διαπραγματεύσεων.
Παρόλα αυτά, μετά το ΕΣ ο κ. Τούσκ ανέφερε πως ζητήθηκε από την Επιτροπή να εξετάσει τη διακοπή ή όχι της προ-ενταξιακής ενίσχυσης[15] την άνοιξη του 18, παρόλο που υπάρχει θέληση η πόρτα να κρατηθεί ανοικτή, με την πραγματικότητα στην Τουρκία να κάνει δύσκολο αυτό το εγχείρημα, όπως και η μη συμμόρφωση σε θέματα Κύπρου. Όλα αυτά βέβαια δεν υπάρχουν πουθενά στα συμπεράσματα του ΕΣ!
Το ΕΣ εκφράζει τέλος ικανοποίηση για την πρόοδο που έχει επιτευχθεί έως τώρα σχετικά με τη μεταρρύθμιση του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (παρ. 8).
Και πάλι όμως δεν προτείνει αλλαγή των Κανονισμών του Δουβλίνου, απλά ζητά να γίνουν κάποιες τροποποιήσεις στο υπάρχον λάθος σύστημα, μεταθέτοντας μελλοντικά την μεταρρύθμισή του το 2018, όπως έγινε στην προεδρία της Μάλτας το Δεκέμβριο του 2016!
Ασφάλεια, άμυνα και διαπραγματεύσεις εμπορικών συμφωνιών
Το ΕΣ «ανέφερε τη σημαντική πρόοδο που σημείωσαν τα κράτη μέλη για την προετοιμασία γνωστοποίησης για Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (PESCO) με κοινό κατάλογο δεσμεύσεων, και για την διαχείριση της PESCO», εν αναμονή της επικείμενης έναρξής της στο ΕΣ του Δεκεμβρίου.
Η έναρξη της PESCO αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα σημεία στην ομιλία Γιούνκερ για την «κατάσταση της Ένωσης» (13/09) ενώ σε αυτήν είχε αναφερθεί και ο Μακρόν στην ομιλία του στις 26/09 για την «Πρωτοβουλία για την ΕΕ».
Υπενθυμίζω πως ο τελευταίος σε αυτή ανέφερε για το θέμα πως θέλει «να δημιουργήσει μια κοινή ευρωπαϊκή δύναμη επέμβασης, έως το 2020, έναν κοινό προϋπολογισμό για την άμυνα και ένα ‘κοινό δόγμα’ δράσης που να ενεργοποιεί το Ευρωπαϊκό Ταμείο για την Άμυνα». Παράλληλα, επιθυμεί τη δημιουργία μίας «Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Πληροφοριών[16]».
Στην ίδια ομιλία είχε αναφερθεί στην ανάγκη για μια απλούστερη, πιο προστατευτική ενιαία αγορά, μαζί με μια αναθεωρημένη εμπορική πολιτική. Στο ΕΣ του Οκτωβρίου, έκανε παρέμβαση επί του θέματος καθώς θεωρεί πως η Επιτροπή βιάζεται να ολοκληρώσει συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου, επισημαίνοντας παράλληλα τις γαλλικές επιφυλάξεις σχετικά με την αύξηση των εισαγωγών γεωργικών προϊόντων που θα επιφέρει μια συμφωνία.
Ωστόσο δεν αναφέρθηκε κάτι στα συμπεράσματα, με τον κ. Γιούνκερ[17] να επιμένει δηλώνοντας σε δημοσιογράφους, πως η Επιτροπή θα ολοκληρώσει μέχρι το τέλος του έτους τη συμφωνία με τη Νότια Αμερική γνωστή ως «Mercosur».
Brexit
Αναφορικά με το Brexit, μετά από τους πέντε πρώτους γύρους των διαπραγματεύσεων, και την ομιλία Μέι[18] (22/09), αποφασίστηκε πως παρά τη μικρή πρόοδο στα τρία ζητήματα που έχει θέσει η ΕΕ (δικαιώματα πολιτών, Ιρλανδία, οικονομικές υποχρεώσεις), η τελευταία ζητά να συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις, έτσι ώστε να μπορέσει να γίνει το συντομότερο δυνατό η μετάβαση στο δεύτερο στάδιο των διαπραγματεύσεων.
Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί πρόοδος σε κάθε ένα από τα τρία και μόνο τότε το ΕΣ θα εγκρίνει πρόσθετες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με το πλαίσιο της μελλοντικής σχέσης –που το ΗΒ επιθυμεί να διενεργείται παράλληλα-και για ενδεχόμενες μεταβατικές ρυθμίσεις που θα είναι προς το συμφέρον της Ένωσης και θα πληρούν τους όρους και τις βασικές αρχές των κατευθυντηρίων γραμμών της 29/04/17.
Με βάση τα ανωτέρω, το ΕΣ ζητεί από το Συμβούλιο να αρχίσει εσωτερικές προπαρασκευαστικές συζητήσεις από κοινού με τον διαπραγματευτή της Ένωσης. Αυτό δίνει κίνητρο στην κα Μέι τις επόμενες οκτώ εβδομάδες να προχωρήσει τη διαδικασία καθώς οι 27 στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι ευθυγραμμισμένοι. Όπως ανέφερε και το Reuters[19], χρειάστηκαν -σύμφωνα με ένα αξιωματούχο- μόλις 90 δευτερόλεπτα ώστε οι 27 να υιοθετήσουν τα συμπεράσματα για το Brexit.
Όσον αφορά τα δικαιώματα του πολίτη αναφέρουν τα συμπεράσματα, «θα πρέπει να είναι σε θέση να ασκούν άμεσα τα δικαιώματά τους που απορρέουν από το ενωσιακό δίκαιο και προστατεύονται από τη συμφωνία αποχώρησης, και δη μέσω ομαλών και απλών διοικητικών διαδικασιών και του ρόλου του Δικαστηρίου της ΕΕ».
Όσον αφορά την Ιρλανδία, παρότι «έχει σημειωθεί σχετική πρόοδος σε σχέση με τη σύγκλιση επί των αρχών και των στόχων που αφορούν την προστασία της Συμφωνίας της Μεγάλης Παρασκευής και τη διατήρηση της Κοινής Ταξιδιωτικής Περιοχής», για τον λόγο αυτό αναμένεται «το ΗΒ να υποβάλει και να ακολουθήσει ευέλικτες και δημιουργικές λύσεις, που υπαγορεύει η ιδιαίτερη κατάσταση της Ιρλανδίας».
Επισημαίνει τέλος ότι ενώ το ΗΒ έχει δηλώσει ότι θα τιμήσει τις οικονομικές υποχρεώσεις που ανέλαβε ως μέλος, οι δηλώσεις αυτές δεν έχουν ακόμη μετουσιωθεί σε σταθερή και συγκεκριμένη δέσμευση για ρύθμιση όλων αυτών των υποχρεώσεων».
Όπως ανέφερε και ο κ. Τούσκ (24/10) στην Έκθεση για το ΕΣ που παρουσίασε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, «το ΗΒ θα αποφασίσει πως θα λήξει το θέμα: με μία καλή συμφωνία, καθόλου συμφωνία ή καθόλου Brexit. Σε κάθε σενάριο, οι 27 παραμένουμε ενωμένοι».
Η αλλαγή στάσης της κας Μέι, δηλαδή ο συμβιβασμός που δείχνει να κάνει για το Δικαστήριο της ΕΕ, η διάθεση να πληρώσει το λογαριασμό για το Brexit, το κλείσιμο του ματιού στο θέμα των συνόρων με την Ιρλανδία, η μεταβατική περίοδος που ζητά καθώς και ο μη εκβιασμός για θέματα ασφάλειας και τρομοκρατίας όπως έκανε μερικούς μήνες πριν, δείχνουν να πιάνουν τόπο προς το παρόν.
Σε κάθε περίπτωση οι επόμενες οκτώ εβδομάδες θα είναι συναρπαστικές.
Εν αναμονή του δεύτερου επεισοδίου μέχρι τότε!
Πηγές
[1] Sverdrup U., «Precedents and Present Events in the EU: An Institutional Perspective on Treaty Reform», ARENA Working Papers, WP98/21, σ.3.
[2] Κωστάκος Γ., «Αναδιοργάνωση του ΟΗΕ», στο Μπουραντώνης Δ.-Χριστοδουλίδης Θ.(επ.), Ο ΟΗΕ στο κατώφλι της μεταψυχροπολεμικής εποχής, Σιδέρης, Αθήνα, 1998, σ.405. [3] «Leaders Agenda: Building our future together», 17/10/17. [4] Documents by President Donald Tusk for the members of European Council, ΕC, 593/17, 17/10/17. [5] European Council, “The Bratislava Roadmap – One Year On”, 17/10/17. [6] http://www.telegraph.co.uk/news/2017/10/16/theresa-may-embarks-diplomatic-blitz-boris-johnson-tells-eu/[7] «Η κατάσταση της Ένωσης το 2017. Η Επιτροπή παρουσιάζει τα επόμενα βήματα προς μια ισχυρότερη, πιο αποτελεσματική και πιο δίκαιη πολιτική της ΕΕ για τη μετανάστευση και το άσυλο»,
http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-3406_el.htm.
[8] https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/what-we-do/policies/european-agenda-migration/press-material/docs/state_of_play_-_relocation_en.pdf, 19/10/17 [9] https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2017-09/cp170091el.pdf [10] Η Τσεχική Δημοκρατία, η Ουγγαρία και η Πολωνία εξακολουθούν να παραβιάζουν τις νομικές τους υποχρεώσεις, και δεν έχουν προβεί σε καμία μετεγκατάσταση (Ουγγαρία και Πολωνία) ή δεν έχουν δεσμευθεί για θέσεις μετεγκατάστασης επί ένα έτος και πλέον (Τσεχική Δημοκρατία). Για τον λόγο αυτό, στις 26 /07, η Επιτροπή κίνησε τις διαδικασίες επί παραβάσει και απηύθυνε αιτιολογημένη γνώμη στα εν λόγω κράτη μέλη. [11] http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-3406_el.htm. [12] http://europa.eu/rapid/press-release_IP-17-3081_el.htm [13] https://ec.europa.eu/home-affairs/sites/homeaffairs/files/what-we-do/policies/european-agenda-migration/20170906_seventh_report_on_the_progress_in_the_implementation_of_the_eu-turkey_statement_en.pdf [14] Θυμίζω εκείνος που ως ΥΠΕΞ έκλεισε το βαλκανικό διάδρομο μονομερώς και με επιτυχία παρεμπιπτόντως. [15] Για την περίοδο 2014-2020 είχαν εγκριθεί ως προ-ενταξιακή ενίσχυση 4,45 δισ. ευρώ.
[16] https://uk.ambafrance.org/President-calls-for-sovereign-united-democratic-Europe
[17] https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/news/commission-pushes-for-concluding-mercosur-deal-by-end-of-year/, 20/10/17
[18] Όπου δήλωσε πως το ΗΒ θα τιμήσει τις οικονομικές του υποχρεώσεις μέχρι το 2020 ζητώντας παράλληλα μία μεταβατική περίοδο δύο ετών.
[19] http://www.reuters.com/article/us-britain-eu/britains-may-wins-brexit-reprieve-faces-tough-weeks-ahead-idUSKBN1CO36F